Ξεχασμένα φανταστικά πλάσματα της ελληνικής μυθολογίας

Ποια μυθολογικά πλάσματα γνωρίζετε; Τον Μινώταυρο, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, τους Κενταύρους και τους Κύκλωπες. Είμαι σίγουρη πως είναι αρκετά και τα περισσότερα από αυτά θα προέρχονται από την ελληνική μυθολογία. Σήμερα όμως δεν θα μιλήσουμε γι’ αυτά τα διάσημα φανταστικά πλάσματα που έχουν εμφανιστεί σε ταινίες, βιβλία και θεατρικά έργα αμέτρητες φορές. Θα ψάξουμε να βρούμε τα πλάσματα που υπήρξαν κάποτε πανίσχυρα, φοβερά και τρομερά, μα τώρα έχουν ξεχαστεί. Είναι και αυτά πολλά, δεν θα τα βρούμε όλα. Μα θα πάρουμε μια εικόνα σίγουρα από έναν διαφορετικό, φανταστικό μυθολογικό κόσμο της αρχαίας Ελλάδας που έχει μείνει αφανής.

Η πλούσια ελληνική μυθολογία καλύπτει ένα τεράστιο φάσμα της φανταστικής θεματολογίας. Στις ιστορίες της μέσα θα βρεις μάγισσες, τέρατα, ξωτικά, θεούς και δαίμονες, φαντάσματα, γίγαντες και νάνους, φτερωτούς δράκους και άλογα, μαγεμένα αντικείμενα και μηχανικά όντα. Φανταστικά πλάσματα για ένα μυαλό του 21ου αιώνα, γιατί στην εποχή που γεννήθηκαν και για πολλούς αιώνες αργότερα θεωρούνταν πραγματικά. Κάποιοι λένε τα βλέπανε, κάποιοι τα άκουγαν και κάποιοι καταστρέφονταν ή σώζονταν από αυτά όπως οι ήρωες των μύθων. Για τον τότε άνθρωπο αυτή η μυθολογία ήταν η ιστορία του, η θρησκεία του, το δίδαγμά του. Με λίγα λόγια, ένα κομμάτι της καθημερινότητας του. Γι’ αυτό δεν θα πρέπει να μας κάνει εντύπωση που πολλά από αυτά τα παράξενα μυθολογικά όντα, όπως οι Λάμιες, οι Δράκοι κ.α. επιβίωσαν και πήραν ξανά ζωή μέσα στους νεώτερους θρύλους και τα λαϊκά παραμύθια της ελληνικής παράδοσης.

Ας μην φλυαρούμε όμως, προσδεθείτε. Η χρονομηχανή πήρε μπροστά, γυρνάμε πίσω, βυθιζόμαστε, βυθιζόμαστε στα βάθη του μυαλού μας, στην άγνωστη πλευρά του, εκεί που κατοικεί το υποσυνείδητο. Αναζητώντας αυτά τα παράξενα μυθολογικά πλάσματα, σήμερα θα ταξιδέψουμε στον χωροχρόνο της φαντασίας. Σε εκείνη τη βαθιά σπηλιά θα τα βρούμε όλα μαζεμένα. Ας αρχίσουμε λοιπόν!

*Art by https://orion35.deviantart.com/*

Βρισκόμαστε ήδη μέσα στην σπηλιά. Ίσα-ίσα φωτίζεται από τον πυρσό που κρατάμε. Το φως από τις φλόγες σε συνδυασμό με τους σταλακτίτες σχηματίζουν περίεργες απόκοσμες σκιές. Στα τοιχώματά της είναι χαραγμένες λέξεις αρχαίες, σε άγνωστες γλώσσες που υπήρξαν κάποτε ή δεν έχουν υπάρξει ακόμα. Μυρίζει χώμα και υγρασία και ακούγονται σταλαγματιές νερού και ψίθυροι. Ώρα να αρχίσουμε την κατάβαση. Επτά επίπεδα θα βρούμε εδώ και όλο και θα κατεβαίνουμε. Τι νομίζατε; Δεν βρίσκονται τόσο εύκολα τα χαμένα από καιρό φανταστικά πλάσματα.

Κατεβαίνουμε λοιπόν στο πρώτο επίπεδο. Δεν είναι εύκολο, όλο και στενεύει το μέρος. Μας οδηγεί σε ένα άνοιγμα, στον πρώτο θάλαμο. Βγάζουμε το κεφάλι και κοιτάμε προσεκτικά. Είναι μια γυναίκα καθισμένη στο κέντρο της. Για μαλλιά έχει φίδια, από τις πλάτες της βγαίνουν φτερά νυχτερίδας και τα χέρια της καταλήγουν σε αναμμένους δαυλούς. Τριγύρω στα τοιχώματα υπάρχουν χαραγμένες και άλλες μορφές, που την απεικονίζουν με δάχτυλα από οχιές ή μαστίγια. Μας κοιτάζει με τα πυρακτωμένα της μάτια. Μοιάζει με τις Ερινύες, τις θεές της Κατάρας και της Εκδίκησης. Είναι η θεά Απάτη, η προσωποποίηση της απάτης, του δόλου και του ψεύδους. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, μητέρα της ήταν η θεά Νύχτα. Λένε πως η θεά Απάτη ήταν αρχαιότερη από θεούς και από ανθρώπους και ότι ενεργούσε πάντα στο σκοτάδι, εκεί που κανείς, ούτε ο ίδιος ο Δίας, δεν μπορούσε να αντισταθεί στη δύναμή της. Μας δείχνει μια εσοχή στον βράχο, από εκεί πρέπει να πάμε αν θέλουμε να κατεβούμε κι άλλο.

Συνεχίζουμε, φτάνουμε στον δεύτερο θάλαμο. Ένα τεράστιο πλάσμα μάς περιμένει. Ένας βοσκός-τέρας με εκατό μάτια, ένα πλάσμα μαθημένο να φυλάει ανθρώπους και ζώα. Είναι ο Άργος («λαμπερός», «φωτεινός») ή αλλιώς Πανόπτης («αυτός που βλέπει τα πάντα»). Λογικό αν σκεφτείτε πως είχε μάτια παντού, μπροστά και πίσω από το κεφάλι και σε όλο του το σώμα, ενώ λένε πως όταν κοιμόταν, έκλεινε μόνο τα μισά ενώ τα υπόλοιπα μέναν άγρυπνα. Ο Φερεκύδης καταγράφει πως τα μάτια ήταν μόνο τέσσερα, δύο μπροστά και δύο πίσω (ένα στον σβέρκο του είχε τοποθετήσει η Ήρα), ενώ άλλοι ισχυρίζονται πως ήταν άπειρα. «Μυριόπον βούταν» τον αποκαλεί ο Αισχύλος. Η μοναδική φορά που ο Άργος αποκοιμήθηκε ήταν όταν, προσέχοντας την Ιώ-Αγελάδα εκ μέρους της Ήρας (για να μην την ξανακάνει γυναίκα ο Δίας), ο Ερμής, σταλμένος από τον Δία, τον κοίμισε με τον αυλό του και τον σκότωσε. Μέχρι και σήμερα λένε τα εκατό μάτια του Πανόπτη απεικονίζονται στην ουρά του παγονιού, ένα από τα πουλιά-σύμβολο της Ήρας και του έναστρου ουρανού.

Όσο προχωράμε, τόσο βαραίνουμε. Και ταυτόχρονα νιώθουμε να εξαϋλωνόμαστε σιγά-σιγά στον χώρο. Βρισκόμαστε στον τρίτο θάλαμο πλέον. Είναι απίστευτα μεγάλος. Δεν φαίνεται να έχει οροφή από πάνω, μόνο βαθύ σκοτάδι. Τρεις τεράστιοι γίγαντες στέκονται μπροστά μας. Πενήντα κεφάλια και εκατό χέρια έχει ο καθένας. Ο Βριάρεως («στιβαρός»), ο Κόττος («μανιώδης»), και ο Γύης ή Γύγης («πολυμελής»). Είναι οι Εκατόγχειρες, τα πρώτα παιδιά της Γαίας και του Ουρανού, οι Ουρανίωνες. Συμβόλιζαν τις ανεξέλεγκτες δυνάμεις της φύσης και κυρίως τα σχηματιζόμενα νέφη. Άσχημοι και όπως λένε κακοί χαρακτήρες, άρα και επικίνδυνοι με τόση δύναμη που είχαν, γι’ αυτό και έζησαν πολύ καιρό φυλακισμένοι από τον πατέρα τους τον Ουρανό, στα Τάρταρα. Τους ελευθέρωσε ο Δίας και αυτοί πολέμησαν, υποστηρίζοντάς τον στη μεγάλη μάχη με τους Τιτάνες. Στο τέλος γίνανε οι ίδιοι δεσμοφύλακες των Τιτάνων στα Τάρταρα. Ίσως φυλάν ακόμα τα Τάρταρα εδώ κάτω που βρισκόμαστε.

*René-Antoine Houasse - Morpheus Awakening as Iris Draws Near, 1690*

Κατεβαίνουμε κι άλλο. Στον τέταρτο θάλαμο. Φαίνεται άδειος αλλά δεν είναι. Στα τοιχώματά του γύρω είναι σκαλισμένα όλα τα όνειρα που είδε ποτέ ο άνθρωπος ή θα δει. Στο κέντρο του βρίσκεται ένα πλάσμα αλλόκοτο χωρίς ξεκάθαρη μορφή. Είναι ο Φάντασος, ένα ον που έχει τη δυνατότητα να μεταμορφώνεται σε οποιοδήποτε άψυχο πράγμα, αληθινό ή φανταστικό, και να παρουσιάζεται στους ανθρώπους. Γιος του θεού Ύπνου, λένε, και της Χάριτος Πασιθέας. Αδέλφια του ήταν ο θεός των ονείρων Μορφέας (μπορούσε να παίρνει τη μορφή και να μιμείται τη φωνή κάθε ανθρώπου) και ο Φοβείτορας (που μπορούσε να μιμηθεί κάθε ζώο). Εμείς όμως δεν κοιμόμαστε τώρα, γι’ αυτό δεν το βλέπουμε καθαρά, δεν ξέρει καν αν έχουμε ανθρώπινη μορφή.

Από μια μικρή οπή οδηγούμαστε όλο και χαμηλότερα. Φτάνουμε στον πέμπτο θάλαμο. Ψίθυροι και μουρμουρητά μάς τυλίγουν. Σε μια άκρη του βρίσκεται ένα πλάσμα παράξενο. Είναι σαν γυναίκα, έχει μόνο ένα πόδι, όπου φοράει ένα χάλκινο σανδάλι και έχει καπούλια γαϊδάρου. Τη λένε Έμπουσα («αυτή που εισχωρεί»), θεωρείται κόρη της θεάς του κάτω κόσμου Εκάτης. Λένε πως συχνά εγκατέλειπε τις νύχτες τον Κάτω Κόσμο και ανέβαινε στον κόσμο των ζωντανών. Το πρόσωπό της φωτιζόταν σαν να έχει πάρει φωτιά, ενώ μπορούσε να παίρνει μορφές ζώων και όμορφων γυναικών. Σκοπός της να αποπλανεί σε ερημικές τοποθεσίες ταξιδιώτες, οδηγώντας τους σε άσχημο τέλος (δεν θέλετε λεπτομέρειες πιστέψτε με). Η μοναδική άμυνα εναντίον της λένε πως ήταν οι βωμολοχίες.

Προχωράμε, πλέον κινούμαστε σχεδόν άυλα. Πρέπει να βιαστούμε – όσο κατεβαίνουμε, τόσο χανόμαστε. Είμαστε στον έκτο θάλαμο. Κάτι πλάσματα, σαν βράχια χαμηλά, βρίσκονται εδώ. Ορεινοί δαίμονες-νάνοι με ιδιότητες μαγικές, σπουδαίοι μεταλλουργοί. Λένε πως ξεπήδησαν από τη γη την ώρα που η θεά Ρέα-Κυβέλη έχωσε τα δάχτυλα της στο χώμα, καθώς γεννούσε τον Δία. Πέντε γυναίκες βγήκαν από το αριστερό χέρι και πέντε άνδρες από το δεξί και ήταν εκεί δίπλα της βοηθοί στη γέννα. Λέγονται Δάκτυλοι ή αλλιώς Ιδαίοι. Το όνομα το πήραν είτε επειδή ξεπήδησαν από τις τρύπες στη γη που κάναν τα δάχτυλα της θεάς, είτε επειδή είχαν μήκος δακτύλου, είτε λένε επειδή ήταν σπουδαίοι χειροτέχνες. Λένε πως μετέπειτα ήταν αυτές οι γυναίκες που πήγαν στη Σαμοθράκη και εκεί ξεκίνησαν τις λατρευτικές τους τελετές, τα Μυστήρια των Δακτύλων - όπου αργότερα έγιναν των Καβείρων. Το πλατανόφυλλο συμβόλιζε τους πέντε Δάκτυλους, την παλάμη δηλαδή της Ρέας. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, αριθμούσαν από τρεις έως εκατό. Ενώ άλλοι αναφέρουν είκοσι δεξιόχειρες άντρες-σιδηρουργούς και τριάντα αριστερόχειρες γυναίκες-μάγισσες. Ταυτίζονται αρκετά συχνά με τους Κέρκωπες, έναν μικρόσωμο λαό δαιμονικών όντων που ζούσαν, λένε, στη Μικρά Ασία. Πολλά είπαμε όμως και είναι ώρα να συνεχίσουμε.

*Typhon (Emily C. Martin, 2014, mixed media sobre tabla http://www.megamoth.net/)*

Και να που φτάσαμε στον τελευταίο θάλαμο, τον έβδομο. Ο πυρσός μας είναι έτοιμος να σβήσει, μα μέσα στις σκιές κάτι αχνοφαίνεται. Είναι το δυνατότερο και μεγαλύτερο φανταστικό πλάσμα, που περπάτησε ποτέ στην γη. Ο γιος του θεού της αβύσσου Τάρταρου και της Γαίας, ο Τυφών. Ψηλός μέχρι τα αστέρια και με τεράστιες φτερούγες που όταν ανοίγουν κρύβουν τον ουρανό. Από τη μέση και πάνω με τη μορφή άντρα και από τη μέση και κάτω σαν δυο κουλουριασμένες έχιδνες. Μακριά μαλλιά και γένια και το υπόλοιπο σώμα σκεπασμένο από τα φτερά του. Πολλοί λένε πως τον είχαν δει και αλλιώς, με μια τεράστια γαϊδουροκεφαλή και μάτια που πετάν φωτιές, στόμα που εκτόξευε πυρωμένα βράχια και μια φωνή σαν να μιλάν ταυτόχρονα χιλιάδες άνθρωποι και ζώα και πουλιά και ερπετά. Με εκατό κεφάλια δράκοντα στις άκρες των φιδίσιων χεριών του, που ήταν τόσο μακριά (εκατό λεύγες το καθένα, λένε) που το ένα έφτανε στην ανατολή και το άλλο στη δύση. Παιδιά του ήταν ο Κέρβερος, η Λερναία Ύδρα, το Λιοντάρι της Νεμέας, η Χίμαιρα και η Σφίγγα της Θήβας. Μετά την Τιτανομαχία, ήταν αυτός που πολέμησε με τον Δία για να του πάρει την εξουσία αλλά έχασε. Το αίμα που χύθηκε από τον τραυματισμένο θανάσιμα Τυφώνα έδωσε το όνομά του στην οροσειρά του Αίμου. Λένε πως θάφτηκε κάτω από το ηφαίστειο της Αίτνας στη Σικελία μαζί με τον Εγκέλαδο. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, οι ανεμοθύελλες είναι παιδιά του Τυφώνα. Τέλος, λέγεται πως ο Τυφών συμβολίζει την τελευταία αντίσταση των άγριων και ανεξέλεγκτων δυνάμεων της φύσης ενάντια στην επιβολή της τάξης των φυσικών νόμων. Ίσως γι’ αυτό να έπρεπε να φτάσουμε τόσο βαθιά για να τον βρούμε.

Ώρα να επιστρέψουμε. Πριν χαθούμε εντελώς και ξεχαστούμε στα σκοτεινά σπήλαια και δαιδαλώδη υπόγεια που έχουμε καταδυθεί. Μια βαθιά αναπνοή και ο χρόνος μετράει αντίστροφα. Επιστρέφουμε στο τώρα. Σε αυτόν τον τόπο και αυτόν τον χρόνο. Πήραμε μια μικρή γεύση μόνο αυτών που κρύβονται στα άδυτα του συλλογικού υποσυνείδητου. Και υπάρχουν πολλά σπήλαια, υπόγειοι λαβύρινθοι και στοές εκεί κάτω που με έναν μοναδικό τρόπο συνδέουν τις μυθολογίες όλου του κόσμου. Γι’ αυτό θα μιλήσουμε όμως σε ένα άλλο ταξίδι με τη χρονομηχανή. Για την ώρα, ελπίζω να μην τρομάξετε όταν ξαναμπείτε σε σπηλιά…

Πηγές

Ο κόσμος των φανταστικών όντων των αρχαίων Ελλήνων, Νίκος Φαρούπος, Εκδ. Κέδρος, 2005

Η ζώνη της Αφροδίτης, Νίκος Φαρούπος, Εκδ. Κέδρος, 2004

Ελληνικοί μύθοι 1ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998

Ελληνικοί μύθοι 2ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998

Ελληνική μυθολογία και τελετουργία, Walter Burkert, Εκδ. ΜΙΕΤ, 1993

Το βιβλίο των φανταστικών όντων, J. L. Borges, Εκδ. Libro, 1999

Παραδόσεις, Νικόλαος Γ. Πολίτης, Εκδ. Γράμματα 1994