Folklore views: Yule Goat ή Joulupukki, ένα λαογραφικό χριστουγεννιάτικο πλάσμα της Σκανδιναβίας

Τα Χριστούγεννα θεωρούνται από όλους –ανεξαρτήτως ηλικίας– η πιο αγαπημένη γιορτή, και όχι άδικα. Εκτός από την κατανυκτική-θρησκευτική τους ατμόσφαιρα είναι και μια ευκαιρία για να διασκεδάσουμε και να ζήσουμε όμορφες στιγμές με τους αγαπημένους μας. Όλες οι αισθήσεις μας χορταίνουν από τον καταιγισμό μυρωδιών, μουσικών, εικόνων. Στολίδια φανταχτερά –ή άλλοτε πιο απλά– γεμίζουν τα σπίτια μας και μας ζεσταίνουν τις ψυχές.

Πηγαίνοντας προς τις βόρειες και παγωμένες χώρες, ανάμεσα στους στρουμπουλούς Αγιοβασίληδες και τις χιονόμπαλες, κάποιος θα εντοπίσει κι ένα πιο ιδιαίτερο στολίδι. Ένα στολίδι καμωμένο από άχυρο με τη μορφή μιας κατσίκας που οι ντόπιοι τη λένε Yule Goat, δηλαδή χριστουγεννιάτικη κατσίκα.

Η χριστουγεννιάτικη κατσικούλα είναι ένα σκανδιναβικό και βορειοευρωπαϊκό σύμβολο των Χριστουγέννων, που προέρχεται από αρχαίες παγανιστικές γιορτές. Μια δημοφιλής θεωρία είναι ότι ο εορτασμός της κατσίκας συνδέεται με τη λατρεία του σκανδιναβικού θεού Thor, ο οποίος πιστευόταν πως ταξίδευε στον ουρανό σε ένα άρμα που το έσερναν δύο κατσίκες, η Tanngrisnir και η Tanngnjóstr.

Στη Σουηδία, ως μέρος μιας αρχαίας γιορτής στη μέση του χειμώνα που ονομαζόταν Juleoffer, ένας άνδρας ντυνόταν με δέρμα κατσίκας και κρατούσε ένα ομοίωμα κεφαλιού τράγου, αναπαριστώντας μία από τις κατσίκες του Thor. Ο άνδρας αυτός σκοτωνόταν συμβολικά αλλά επέστρεφε στη ζωή ακριβώς όπως κάνει ο ήλιος στο Yule, την παγανιστική δηλαδη γιορτή που σηματοδοτούσε την αναγέννηση του ήλιου και την έναρξη του χειμώνα.

Οι πρώτοι Χριστιανοί πατέρες δεν ήταν ευχαριστημένοι με αυτό το ειδωλολατρικό θέαμα και ανακήρυξαν τη Yule Goat δαίμονα. Μάλιστα, σε κάποια σουηδικά αρχεία του 17ου αιώνα γίνονται αναφορές για ένα τραγόμορφο, σκοτεινό και τρομακτικό δαιμονικό πλάσμα που τριγυρνούσε στην ύπαιθρο τη νύχτα της 25ης Δεκεμβρίου, ζητώντας φαγητό και τρομάζοντας πιστούς χριστιανούς.

Μια άλλη εκδοχή του μύθου θέλει τη Yule Goat ως ένα αόρατο πνεύμα που εμφανιζόταν λίγο πριν τα Χριστούγεννα για να βεβαιωθεί ότι οι προετοιμασίες έγιναν σωστά. Παλιά στη Σκανδιναβία αποτελούσε δημοφιλή φάρσα το να τοποθετήσει κανείς μια ξύλινη ή αχυρένια Yule Goat στο σπίτι ενός γείτονα χωρίς αυτός να το καταλάβει. Όταν η οικογένεια-θύμα της φάρσας έβρισκε τη Yule Goat έπρεπε να την ξεφορτωθεί με τον ίδιο τρόπο.

Η επιλογή του άχυρου για την κατασκευή των Yule Goat δεν ήταν τυχαία, αφού οι Σκανδιναβοί πίστευαν ότι το τελευταίο δεμάτι σιτηρών της συγκομιδής είχε μαγικές ιδιότητες και χρησιμοποιούνταν για τους εορτασμούς της Yule Goat. Μια από τις γιορτές αυτές ονομάζεται Julbocken (τράγος) και φαίνεται να συνδέεται άμεσα με τις αρχαίες πρωτοσλαβικές δοξασίες και το φεστιβάλ Koliada προς τιμή του θεού του ήλιου και της συγκομιδής. Αυτός ο θεός, ονόματι Devac (επίσης γνωστός ως Dazbog ή Dažbog), είχε ως σύμβολό του ένα λευκό κατσίκι κι έτσι στο Koliada υπήρχε πάντα ένα άτομο ντυμένο ως κατσίκα, που συχνά απαιτούσε προσφορές με τη μορφή δώρων.

Η Χριστουγεννιάτικη κατσίκα απαντάται με διαφορετικούς τρόπους ανά τους αιώνες. Με βάση ένα σκανδιναβικό έθιμο που χρονολογείται από τον 17ο αιώνα, το Julebukking ή Julebocken, νεαροί άνδρες με κοστούμια περπατούσαν ανάμεσα στα σπίτια τραγουδώντας, ερμηνεύοντας θεατρικά έργα και κάνοντας φάρσες. Η ομάδα των χριστουγεννιάτικων χαρακτήρων συχνά περιελάμβανε την Yule Goat, ένα θορυβώδες και μερικές φορές τρομακτικό πλάσμα που απαιτούσε δώρα. Η ομάδα ανταμείβονταν με καραμέλες ή εποχιακές λιχουδιές. Το έθιμο επιβιώνει ακόμη και σήμερα σε ορισμένες περιοχές της Σκανδιναβίας έχοντας πια παρόμοια μορφή με το Halloween των Ηνωμένων Πολιτειών.

Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η κατσίκα Yule έγινε στη Σουηδία ενός είδους Άγιος Βασίλης, ένα πρόσωπο που έφερνε τα δώρα, με έναν από τους άντρες της οικογένειας να ντύνεται ως η κατσίκα Yule για τούτο τον σκοπό. Σταδιακά, ο τράγος-κατσίκα αντικαταστάθηκε από τον Jultomte (πατέρας των Χριστουγέννων).

Στη Φιλανδία, συναντούμε ακόμη το Joulupukki (Yule Goat – φινλανδική χριστουγεννιάτικη φιγούρα – η λέξη pukki προέρχεται από την ρίζα bock, η οποία είναι συγγενής του αγγλικού «buck goat» και σημαίνει τράγος). Το Joulupukki θεωρείται πως ήταν αρχικά μια ειδωλολατρική παράδοση και απεικονιζόταν ως ένας άνθρωπος με μορφή κατσίκας. Σήμερα, σε ορισμένα μέρη της Φινλανδίας, υπάρχει ακόμα ένα έθιμο με βάση το οποίο ένας ντόπιος ντύνεται κατσίκα και παρουσιάζει δρώμενα σε αντάλλαγμα για χριστουγεννιάτικο φαγητό. Ο ερμηνευτής αυτός παραδοσιακά είναι ηλικιωμένος άνδρας και ονομάζεται nuuttipukki. Συνήθως φοράει ζεστές κόκκινες ρόμπες, αλλά με μια πλατιά μπλε ζώνη κοντά στη γούνα. Χρησιμοποιεί μπαστούνι και ταξιδεύει με ένα έλκηθρο που το σέρνουν πολλοί τάρανδοι, οι οποίοι δεν πετούν –σε αντίθεση με την ομάδα του Άγιου Βασίλη. Στη Λαπωνία οδηγεί pulkka (είδος μικρού ελκήθρου) αντί για έλκηθρο.

Το δημοφιλές εορταστικό τραγούδι «Rudolph the Red-Nosed Reindeer» στη φινλανδική του μετάφραση, «Petteri Punakuono», οδήγησε στη γενική αποδοχή του Rudolph στη Φινλανδία ως τον τάρανδο του Joulupukki. Συχνά αναφέρεται ότι ο Joulupukki έχει μια σύζυγο, την Joulumuori, αλλά η παράδοση λέει λίγα για αυτήν.

Οι περισσότεροι θεωρητικοί πιστεύουν ότι όταν ο Χριστιανισμός άρχισε να ενσωματώνει ειδωλολατρικές πρακτικές στις γιορτές του, συγχώνευσε την ειδωλολατρική φιγούρα του Joulupukki με τον Άγιο Νικόλαο δημιουργώντας τον Άγιο Βασίλη. Με τον καιρό, ο ρόλος της προσφοράς δώρων στις γιορτές που κάποτε ανήκε στη Yule Goat πέρασε στα ξωτικά των Χριστουγέννων που ονομάζονται tomten (Σουηδία), nissen (Νορβηγία) και tonttu (Φινλανδία), τα οποία παρέδιδαν δώρα στα κοιμισμένα παιδιά.

Η κατσίκα Yule στις σκανδιναβικές χώρες σήμερα είναι πιο γνωστή ως χριστουγεννιάτικο στολίδι. Η μοντέρνα εκδοχή της φιγούρας είναι συνήθως φτιαγμένη από άχυρο και δεμένη με κόκκινες κορδέλες. Μεγαλύτερες εκδοχές αυτού του στολιδιού στήνονται συχνά σε κωμοπόλεις και πόλεις την περίοδο των Χριστουγέννων –μια παράδοση που ξεκίνησε με την κατσίκα στη πόλη Gävle τη δεκαετία του 1960. Εάν βρεθείτε στη σουηδική πόλη Gävle κάποια ψυχρή χειμερινή περίοδο διακοπών, μην εκπλαγείτε αν περιπλανηθείτε στο Slottstorget (πλατεία του Κάστρου) και δείτε μια κατσίκα ύψους 40 μέτρων χτισμένη από άχυρο. Σχεδόν κάθε χρόνο, φαρσέρ βλάπτουν ή καίνε την κατσίκα πριν καν αρχίσουν οι εορτασμοί. Ωστόσο, η πόλη δεν το βάζει κάτω και συνεχίζει να προσπαθεί να βρει τρόπους για να προστατεύσει το αχυρένιο άγαλμα.

Η χριστουγεννιάτικη κατσίκα αναφέρεται σε πολλά χριστουγεννιάτικα τραγούδια που χρονολογούνται ήδη από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η παράδοση του Άγιου Βασίλη δεν είχε καθιερωθεί πλήρως σε ολόκληρη τη Σουηδία. Ανάμεσα στα τραγούδια είναι τα Julbocken, Julpolska και Raska fötter springa tripp, tripp, tripp .

Σκανδιναβοί καλλιτέχνες όπως η Jenny Nyström, διατήρησαν ζωντανές αυτές τις παραδόσεις μέσα από εκατοντάδες γοητευτικές χριστουγεννιάτικες κάρτες που απεικονίζουν ξωτικά και κατσικούλες. Στις μέρες μας, τα Χριστούγεννα μπορεί κανείς να δει κατσίκες παντού στη Σκανδιναβία. Η ζυθοποιία Åbro Bryggeri στο Vimmerby της Σουηδίας παράγει ακόμη και την χριστουγεννιάτικη μπύρα Åbro Julbock!

Η Yule Goat, αυτό το παράξενο πλάσμα, έχει επηρεάσει και την εβδόμη τέχνη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ταινία Julebukk (Χριστουγεννιάτικη Κατσίκα) του 2015 στην οποία έξι άνθρωποι γιορτάζουν μαζί τα Χριστούγεννα κοντά στα σύνορα Σουηδίας-Νορβηγίας. Σε καμία περίπτωση ο παλιός μύθος του Yule Goat, ενός πλάσματος που χτυπά τις πόρτες δεν θα πρέπει να ζωντανέψει γιατί αλλιώς θα προκύψει μεγάλο πρόβλημα. Αν κάποιος από εσάς έχει γερό στομάχι, μπορεί να τη δει.

Ο Φιλανδός Άγιος Βασίλης είναι ένα μείγμα του nuuttipukki και του σύγχρονου Άγιου Βασίλη. Κάποια στιγμή τον 19ο αιώνα, έγινε μια καλοκάγαθη φιγούρα που αντί να απαιτεί δώρα, άρχισε να τα μοιράζει στα παιδιά. Αυτές τις γιορτινές μέρες ο Joulupukki επισκέπτεται σπίτια για να παραδώσει δώρα στα παιδιά. Σε αντίθεση με τον Αμερικάνο Άγιο Βασίλη, δεν χρησιμοποιεί την καμινάδα αλλά χτυπά το κουδούνι και μπαίνει ευγενικά από την πόρτα ρωτώντας τις οικογένειες που είναι ακόμα ξύπνιες «Onko täällä kilttejä lapsia;» («Υπάρχουν παιδιά με καλή συμπεριφορά εδώ;»). Φοράει κόκκινες ρόμπες και οδηγεί ένα έλκηθρο που το σέρνουν τάρανδοι, που όμως δυστυχώς δεν πετούν.

Όσο για τον Joulupukki, πολλές ιστορίες του σκοτεινού παρελθόντος του εξακολουθούν να βρίσκουν τον δρόμο τους στη σύγχρονη συνείδηση. Τώρα το αν είναι απόλυτα ακριβείς είναι μια άλλη ιστορία. Ας αφήσουμε τη μαγεία ελεύθερη κι ας ταξιδέψουμε σε μονοπάτια φανταστικά. Ίσως αν είμαστε καλοί να πάρουμε δώρο φέτος από τον Άγιο Βασίλη ή τον Yule Goat ή τον Joulupukki.

«Raska fötter springa tripp, tripp, tripp!

Mamma har så bråttom klipp, klipp, klipp!

Juleklappar lackas in.

Dörren stängs för näsan din.

Det är bara roligt.

Se nu är ju allting klart, klart, klart.

Barnen rusa in med fart, fart, fart.

Vem står där i pappas rock?

Jo, det är vår julebock.

Han har säkert klappar…»

«Hasty feet run quick, quick, quick!

Mom's so busy, she cuts, cuts, cuts!