Primavera: Η Μυθολογία του εμβληματικού πίνακα της Ιταλικής Αναγέννησης

Αυτοπροσωπογραφία, Botticelli

Ο χειμώνας ολοκληρώνει σιγά σιγά την τελευταία πράξη του ψυχρού του έργου και ετοιμάζεται να κατέβει από την σκηνή για να πάρει τη σκυτάλη η άνοιξη. Μέσα στον Μάρτη θα υπομείνουμε μερικές εναλλαγές θερμοκρασίας και τα τελευταία κρύα, αλλά οι καρδιές των περισσότερων σκιρτούν ήδη για τα χρώματα, τις ευωδιές και την ευφορία που κουβαλάει αυτή η εποχή του χρόνου.

Η άνοιξη έχει υπάρξει κατά καιρούς σημαντική πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες, αφού στον νου αυτών των δημιουργικών ανθρώπων πρόκειται για μια αλληγορία. Η άνοιξη ταυτίζεται με την αναγέννηση, καθώς όλη η πλάση ανασκουμπώνεται μετά από τον σκληρό χειμώνα. Ταυτίζεται επίσης με τη γονιμότητα, αφού αυτή την περίοδο καρπίζουν δέντρα και ζώα. Εδώ και πάρα πολλά χρόνια άλλωστε η άνοιξη είναι μια αγαπημένη εποχή για γάμους.

Οι συμβολισμοί λοιπόν είναι πολλοί κι άρα κατανοούμε την αιτία που η εποχή έχει υπάρξει κατά καιρούς μούσα καλλιτεχνών. Ο πιο γνωστός ζωγράφος που την αποτύπωσε στον καμβά του είναι ο Sandro Botticelli. Η Primavera (Άνοιξη) αποτελεί ένα αριστούργημα της παγκόσμιας ζωγραφικής τόσο χάρη στην ιδιαίτερη τεχνοτροπία του καλλιτέχνη όσο και στην πρωτοφανή μυθολογική σκηνή που αποτυπώνει σε αυτόν.

Λίγα λόγια για τον ζωγράφο:

Ο Sandro Botticelli γεννήθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα στη Φλωρεντία. Όταν έδειξε την κλίση του στην ζωγραφική, ο πατέρας του τον έστειλε να μαθητεύσει στο στούντιο του Φλωρεντινού ζωγράφου Filippo Lippi. Η επιρροή του δασκάλου του ήταν φανερή στα πρωτόλεια έργα του, ενώ αργότερα μελέτησε ενδελεχώς τους Antonio Pollaiuolo και Andrea del Verrocchio. Η αγάπη του για την τέχνη και οι στενοί δεσμοί που απέκτησε με την οικογένεια των Μεδίκων τον βοήθησαν να αποκτήσει το δικό του στούντιο στις αρχές του 1470 με τα έργα του να γίνονται ευρέως γνωστά. Παράλληλα, μελέτησε κείμενα που αποτύπωσε στους καμβάδες του, τόσο θρησκευτικά (San Barnaba Alterpiece, Η Ένθρονη Παρθένος, Η Παρθένος της Βίβλου, Ο Άγιος Σεβαστιανός κ.α) αλλά και μυθολογικά (Παλλάς και Κένταυρος, Η Αφροδίτη και ο Άρης, Η γέννηση της Αφροδίτης κ.α). Τα περισσότερα θρησκευτικά θέματα βέβαια τα φιλοτέχνησε κατόπιν επισκέψεως του στην Ρώμη, την παπική πρωτεύουσα. Άλλα έργα που φαίνεται να είχε μελετήσει είναι η Θεία Κωμωδία του Δάντη και το Δεκαήμερο του Βοκκάκιου, στα οποία έδωσε σάρκα και οστά με το πινέλο του.

Με λίγα λόγια, επρόκειτο για έναν βαθιά μορφωμένο άνθρωπο που πραγματοποιούσε ενδελεχείς έρευνες πριν αναδείξει το ζωγραφικό του ταλέντο. Ήταν άλλωστε αρκετά τυχερός να εργαστεί στη Φλωρεντία την εποχή που κυριαρχούσαν οι Μέδικοι, οι οποίοι αγαπούσαν τα γράμματα και τις τέχνες και έδωσαν αρκετά χρήματα από την αμύθητη περιουσία τους ώστε να αναπτυχθούν.

Primavera by Sandro Botticelli

Η «Άνοιξη»

Η αλήθεια είναι πως όταν ακούμε το όνομα Botticelli η πρώτη σκέψη είναι η αναδυόμενη Αφροδίτη, το πρώτο αναγεννησιακό γυμνό. Ωστόσο, η Primavera είναι εξίσου σημαντική με τη γέννηση της θεάς του έρωτα και της ομορφιάς, διότι εκτός από τη ρυθμικότητα των μορφών και την απουσία προοπτικής, η σκηνή που εκτυλίσσεται δεν αναφέρεται σε κανένα κείμενο της αρχαιότητας. Τα μυθολογικά πρόσωπα του πίνακα είναι γνωστά και, παρατηρώντας τα μεμονωμένα, είναι κανείς σε θέση να τα αναγνωρίσει. Εντούτοις, η συνολική εικόνα προκαλεί μεγάλη εντύπωση. Παίρνει στοιχεία από αρχαιοελληνικούς και ρωμαϊκούς κλασσικούς για να δημιουργήσει κάτι πρωτότυπο, γεμάτο συμβολισμούς.

Ποιοι είναι λοιπόν οι πρωταγωνιστές του πολυσυζητημένου πίνακα;

Ξεκινώντας από τα δεξιά, βλέπουμε τον άνεμο Ζέφυρο σε γκριζωπό χρώμα να ξεχωρίζει από τη χρωματική πανδαισία. Θα λέγαμε πως είναι το πρώτο κεφάλαιο της ιστορίας που εκτυλίσσεται. Αντιπροσωπεύει τον χειμώνα, γι’ αυτό και είναι τοποθετημένος στην άκρη ώστε να μην τραβήξει αμέσως την προσοχή. Σύμφωνα με τον μύθο και τον πίνακα, ο Ζέφυρος ερωτεύτηκε τη νύμφη Χλωρίδα και την άρπαξε για να την παντρευτεί με το ζόρι. Η αγωνία της φαίνεται στην κίνηση και την έντονη έκφραση του προσώπου της, το οποίο έχει ήδη κυριευτεί από την βία του άνεμου. Ο Ζέφυρος ωστόσο, μετάνιωσε για την αποτρόπαιη πράξη του και την μεταμόρφωσε στην Φλώρα. Αυτή είναι και η γυναίκα που παρατηρούμε να σκορπάει τριαντάφυλλα βγαλμένα από το φόρεμα της, ακριβώς δίπλα από την απαχθείσα Χλωρίδα. Αυτός ο μύθος αποτελούσε μία ακόμα επεξήγηση για την εναλλαγή των εποχών σε συνάρτηση με την Περσεφόνη και την Δήμητρα.

Στο κέντρο του πίνακα βρίσκεται η θεά του έρωτα, Αφροδίτη. Γιατί όμως εκείνη κι όχι η Δήμητρα; Στο έργο υποβόσκει ένας ερωτισμός, καθώς φημολογείται ότι ήταν παραγγελία του Λαυρέντιου των Μεδίκων (να μην ταυτιστεί με τον γνωστό Λαυρέντιο τον Μεγαλοπρεπή) για την κρεβατοκάμαρα που θα μοιραζόταν με τη νέα του σύζυγο. Επομένως, η Αφροδίτη φαντάζει η καταλληλότερη θεά για ένα νεαρό ζευγάρι, έτοιμο να γευτεί τους καρπούς του έρωτα. Επιπλέον, η ρωμαϊκή Venus ήταν μέσα σε όλα και προστάτιδα της γονιμότητας. Όσον αφορά την ενδυμασία της, μας θυμίζει το ρούχο που είναι έτοιμη να της δώσει μία από τις Ώρες στον μεταγενέστερο πίνακα του Botticelli, Η Γέννηση της Αφροδίτης. Προφανώς ο ζωγράφος γνώριζε τη Θεογονία του Ησίοδου στην οποία παρουσιάζεται η ιστορία της γέννησης ως εξής: Η Αφροδίτη δημιουργήθηκε όταν το σπέρμα του Ουρανού έπεσε στη θάλασσα από την οποία αναδύθηκε. Βγαίνοντας γυμνή στην ακτή, μία Ώρα την κάλυψε με έναν μανδύα κεντημένο με μυρτιές. Το ίδιο λουλούδι βλέπουμε και στους δυο πίνακες, με τη διαφορά ότι στην Primavera η άλλοτε ερωτική θεά είναι ντυμένη σύμφωνα με τη μόδα της Φλωρεντίας υποδεικνύοντας την σεμνότητα που πρέπει να χαρακτηρίζει τις παντρεμένες γυναίκες.

Πάνω από την Αφροδίτη αιωρείται ο μικρός Έρωτας με δεμένα μάτια, μύθος που αναπτύχθηκε στην ελληνιστική περίοδο και πέρασε και στη ρωμαϊκή μυθολογία. Το βέλος του είναι στραμμένο στις τρεις γυναίκες δίπλα από την Αφροδίτη που έχουν ενωθεί σε έναν αργόσυρτο χορό. Αυτές οι γυναίκες δεν είναι άλλες από τις Τρεις Χάριτες (Gratiae) που αντιπροσωπεύουν την ομορφιά, τη χάρη, τη νεανικότητα και τη γοητεία. Οι Χάριτες ήταν κόρες του Δία και της Ωκεανίδας Ευρυνόμης, γνωστές με τα ονόματα Αγλαΐα, Ευφροσύνη και Θάλεια, όπως γράφει και ο Ησίοδος. Οι μυρτιές στο έδαφος είναι ένα από τα σύμβολά τους. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι ήταν ακόλουθες της θεάς Αφροδίτης, οπότε και κερδίζουν επάξια την θέση τους στον πίνακα. Άλλωστε, η ομορφιά και η νιότη ταυτίζονται με την άνοιξη. Όσο για το βέλος του Έρωτα που είναι έτοιμο να τις χτυπήσει, πρόκειται για αλληγορία του γάμου.

Το τελευταίο πρόσωπο του πίνακα είναι ο αρχαιοπρεπώς ντυμένος Ερμής ή Mercury, σύμφωνα με το Ρωμαϊκό πάνθεο. Ο Ερμής – Mercury ήταν γιος της Μαίας, μίας από τις επτά Πλειάδες, κόρες του Άτλαντα. Λέγεται πως η αντίστοιχη Μαία των Ρωμαίων έδωσε το όνομα της στον μήνα Μάιο και γι’ αυτό ο Mercury θεωρούταν θεός του συγκεκριμένου μήνα. Έτσι, λοιπόν, τοποθετείται στον επίλογο της πρωτότυπης ιστορίας της Primavera, αφού ο Μάιος είναι ο τελευταίος μήνας της άνοιξης. Το σηκωμένο του χέρι πιθανόν να αποσκοπεί στην κάθαρση του ουρανού από την πρωινή πάχνη.

Ο μεγαλοπρεπής κήπος που συναντιούνται τα μυθικά πρόσωπα είναι κατά πάσα πιθανότατα ο Κήπος των Εσπερίδων. Οι καρποί που κρέμονται από τα δέντρα θυμίζουν τα χρυσά μήλα της αθανασίας, τα οποία συνέλεξε και ο Ηρακλής στον αντίστοιχο άθλο. Ωστόσο, οι καρποί ερμηνεύονται και ως πορτοκάλια, το οικόσημο των Μεδίκων.

Ανεξαρτήτως του λόγου που ζητήθηκε από τον Botticelli να φιλοτεχνήσει αυτόν τον πίνακα, το αποτέλεσμα είναι αδιαμφισβήτητα αριστουργηματικό. Έχοντας στον νου του την άνοιξη κι ό,τι αυτή συμβολίζει, ζωγράφισε τα ανάλογα μυθικά πρόσωπα για να τονίσει την αξία της ομορφιάς, της αναγέννησης και της ερωτικής διάθεσης. Από την απομάκρυνση του χειμώνα μέσω του Ζέφυρου έως και την ακμή της εποχής μέσω του θεού Ερμή, ο παγκοσμίου φήμης ζωγράφος φιλοτέχνησε το δικό του παραμύθι επηρεασμένος από τον Οβίδιο, τον Σενέκα, τον Ησίοδο και τους λόγιους της εποχής του. Το παρελθόν συναντήθηκε με το παρόν και έδωσαν ένα διαχρονικό αποτέλεσμα.

Βιβλιογραφία και Διαδικτυακές Πηγές:

"Analysis of the art of Renaissance Italy | Botticelli’s Primavera ". Italianrenaissance.org, http://www.italianrenaissance.org/a-closer-look-botticellis-primavera/, Accessed 26/2/2020

"Spring by Botticelli". Uffizi.it, https://www.uffizi.it/en/artworks/botticelli-spring, Accessed 26/2/2020

Άλκης Χαραλαμπίδης, Η Ιταλική Αναγέννηση: Αρχιτεκτονική, γλυπτική, ζωγραφική, Θεσσαλονίκη 2014

E. H. Gombrich, Το χρονικό της τέχνης, Αθήνα 1998

Hansen F. William: Classical Mythology: A guide to the mythical world of the Greeks and Romans, Oxford 2005