The Last of Us – Δυστοπίες, βιολογικός τρόμος και pop κουλτούρα

Πανδημία. Βιολογικός κίνδυνος. Μεταδοτικότητα. Θνησιμότητα. Δυστοπία. Παγκόσμια απειλή. Και φυσικά, οι αγγλικές τους μεταφράσεις, καθώς όλοι και όλες έχουμε γίνει πλέον ειδήμονες και δεξιοτέχνες της επιστημονικής ορολογίας. Λέξεις και φράσεις που ηχούν απειλητικές, επικίνδυνες και μοιραίες με έναν μοναδικό και πρωτόγνωρο τρόπο. Διαχρονικές και αναλλοίωτες στο πέρασμα του χρόνου, είτε αναφερόμαστε στην καταστροφική εξάπλωση του Μαύρου Θανάτου τον 14ο αιώνα που σάρωσε το σύνολο σχεδόν της Ευρασίας, είτε για τις ετήσιες εξάρσεις γρίπης. Στους δύσκολους καιρούς που διανύουμε, η πανδημική κρίση που προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί η εμφάνιση και διασπορά του SARS-CoV-2, εκτός του ότι έφερε τα πάνω κάτω στα συστήματα υγείας των κρατών του κόσμου, φέρνοντας στο φως διαχειριστικές αδυναμίες, υποστελεχώσεις προσωπικού, υποχρηματοδοτήσεις και άλλες κυβερνητικές παλινωδίες στον τομέα της Υγείας και της διαχείρισης υγειονομικών κρίσεων, αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον του κοινού για τη δυστοπία, τόσο στο χώρο της λογοτεχνίας, όσο κι εν γένει στο χώρο της pop κουλτούρας. Βιντεοπαιχνίδια, σειρές, ταινίες, βιβλία, είναι λίγα μόνο από τα αποτελέσματα και τα θέλγητρα αυτής της νέας στροφής του κοινού προς τη λεγόμενη αποκαλυπτική (και μετα-αποκαλυπτική, post-apocalypse) κουλτούρα.

Πριν προχωρήσουμε παρακάτω, ας ξεκινήσουμε με δύο βασικούς ορισμούς. Η αποκαλυπτική φαντασία (apocalyptic fiction) αποτελεί υποείδος της επιστημονικής φαντασίας και διαπραγματεύεται το τέλος του ανθρώπινου πολιτισμού. Η πτώση αυτή μπορεί να οφείλεται μεταξύ άλλων σε κάποια υπαρξιακής φύσης καταστροφή όπως ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα, μια φυσική καταστροφή, μια εξωγήινη εισβολή, μια αντικυβερνητική εξέγερση, μια πλανητική οικολογική κατάρρευση ή μια πανδημική κρίση. Η μετα-αποκαλυπτική φαντασία (post-apocalyptic fiction) διαδραματίζεται σε έναν κόσμο μετά από μια τέτοια ολική καταστροφή (αμέσως μετά ή σε βάθος χρόνου). Μέσα στα συντρίμμια ενός χαμένου κόσμου, λαμβάνει χώρα το δράμα των ηρώων, παρουσιάζονται τα εμπόδια που πρέπει να ξεπεράσουν για να φέρουν εις πέρας την αποστολή τους και περιγράφονται οι τρόποι που οι νέες συνθήκες έχουν μεταβάλλει τον ψυχισμό τους, τον κώδικα ηθικής τους, τα νέα στοιχεία του υπό εξέταση κόσμου.

Η συνταγή της επιτυχίας

Art by Brian Rood

Ανέκαθεν οι φυσικές καταστροφές –τα εμπόδια που η φύση μπορεί να ορθώσει στα μονοπάτια που ο άνθρωπος βαδίζει αλλά και στις ανθρώπινες κοινωνίες που πλάθει, καθώς και κάθε μορφή απειλής σε αυτό που αποκαλούμε ανθρωπόσφαιρα–, προσέλκυαν το ενδιαφέρον του ανθρώπου και περισσότερο του φιλοθεάμονος κοινού. Πτώσεις μετεωριτών που απειλούν να εξαφανίσουν κάθε μορφή ζωής όπως στην περίπτωση του Greenland (2020), κολοσσιαίες ηφαιστειακές εκρήξεις που σαρώνουν τις μητροπόλεις του κόσμου (Dante's Peak, 1997), ανεξήγητες εξάρσεις ομίχλης που τυλίγει τον κόσμο (The Mist), επίσης ανεξήγητες καταστροφές που εξαφανίζουν ολικά τη χλωρίδα και την πανίδα του κόσμου (The road, 2009, με έναν εξαιρετικό Viggo Mortensen στον πρωταγωνιστικό ρόλο) και βιβλικοί κατακλυσμοί που εξαφανίζουν από προσώπου γης όλα όσα ο άνθρωπος έχει κατασκευάσει και διαμορφώσει στις τελευταίες χιλιετίες (2012, 2009). Σενάρια σαν κι αυτά εξήραν την τρωτότητα των ανθρώπινων πληθυσμών στις φυσικές διαθέσεις και την πλήρη αταξία που επικρατεί τις στιγμές που η κρίση αρχίζει να εκτυλίσσεται. Ταυτόχρονα έθεταν επί τάπητος κοινωνικής φύσεως ζητήματα, κυβερνητικές αστοχίες, σκοπιμότητες και παρανοήσεις, το ρόλο της ατομικής ηθικής, της πίστης-θρησκείας και της εκάστοτε φιλοσοφίας.

Παρότι η ναυαρχίδα των φυσικών καταστροφών, η προμετωπίδα των πλανητικών κρίσεων και η αιχμή του δόρατος των κομβικότερων απειλών που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος κόσμος αποτελεί η κλιματική κρίση και περισσότερο η πλανητική υπερθέρμανση, οι υγειονομικές κρίσεις, οι επιδημίες και πανδημίες που σαρώνουν στο πέρασμα του χρόνου κάθε γωνιά του κόσμου, αποτελούν ένα πεδίο πρόσφορο για να ανθίσουν οι τέχνες. Ο κινηματογράφος αλλά και η μικρή οθόνη, τα βιντεοπαιχνίδια και η λογοτεχνία πρωτοστατούν στο συγκεκριμένο πεδίο. Μέσα από δραματικές ερμηνείες ηθοποιών, άριστη φωτογραφία, τα CGI γραφικά και τις χαρισματικές πένες βιρτουόζων της λογοτεχνίας, ο πραγματικός κόσμος έρχεται σε επαφή με τη φαντασία, τη δυστοπία και την αποκάλυψη. Τα σημεία διεπαφής τους γίνονται αφορμή ώστε να σχηματιστούν περίπλοκες ανθρώπινες κοινωνίες που συμβιώνουν με μια γενικευμένη πανδημική κρίση. Κάποιες από αυτές μπορούν να ανθίσουν, άλλες είναι καταδικασμένες να χαθούν. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως μερικά από τα πλέον ευπώλητα και πολυδιαβασμένα λογοτεχνικά έργα (The Stand, To the Lake, The strain Trilogy), κόμικ (The Walking Dead), videogames (The Last of Us), ταινίες (Contagion, 2011, Train to Busan, 2016) και σειρές των τελευταίων χρόνων, περιγράφουν τέτοιες πανδημικές κρίσεις. Κόσμοι όπου κυριαρχούνε λιμασμένα για ανθρώπινη σάρκα ζόμπι, αιμοβόροι βρικόλακες που σπέρνουν το θάνατο στην καρδιά της νύχτας, άγνωστες στον άνθρωπο ασθένειες, φονικοί ιοί που διαμορφώνουν νέες ανθρώπινες κοινωνίες με τα δικά τους μοναδικά χαρακτηριστικά, ευμετάβλητα πλαίσια μέσα στα οποία οι ανθρώπινες κοινωνίες όπως τις γνωρίζουμε καθίστανται ξεπερασμένες, ζωντανοί αναχρονισμοί. Παγίδες θανάτου για όσους δεν μπορούν να προσαρμοστούν στις νέες κοσμογονικές συνθήκες.  

Κάποιες από τις νόρμες που τηρούνται σχεδόν ευλαβικά από τους δημιουργούς, είτε πρόκειται για τους αργούς αλλά επίμονους Νεκρούς Περπατητές (The Walking Dead) είτε για τα αφηνιασμένα ζόμπι που περικυκλώνουν τα τείχη της Ιερουσαλήμ ωθώντας τον πρωταγωνιστή Brad Pitt σε έναν αγωνιώδη αγώνα για επιβίωση (World War Z), είτε κατακλύζουν τους συρμούς του μετρό στο Μπουσάν της Νότιας Κορέας (Train to Busan), ακολουθούν τα βήματα κυβερνήσεων που δεν αντιλαμβάνονται εγκαίρως τον κίνδυνο που ελλοχεύει στη γωνία, σε πλήρη αντίθεση με την επιστημονική κοινότητα η οποία ουρλιάζει απεγνωσμένα καθώς γνωρίζει πώς να αντιμετωπίσει την απειλή με τον ελάχιστο κίνδυνο και φόρο αίματος, αλλά οι παραινέσεις της δεν εισακούονται.

Στα βιβλία αυτά διαβάζουμε για αδύναμα συστήματα υγείας, στις ταινίες αυτές παρακολουθούμε τις έριδες μεταξύ κρατών και πληθυσμιακών ομάδων που παίρνουν τα όπλα και στρέφονται η μία εναντίον της άλλης τη στιγμή που η κρίση γιγαντώνεται ώρα με την ώρα. Τη στιγμή που απαιτείται συλλογικότητα. Πέραν αυτών, είναι συνηθισμένα τα κυβερνητικά και μη λάθη, κατά τον χειρισμό τέτοιων κρίσεων, ενώ την πρωτοκαθεδρία όλων των δυστοπικών ταινιών και βιβλίων, κατέχει το ένστικτο της επιβίωσης-αυτοσυντήρησης που διαφεντεύει τους κεντρικούς χαρακτήρες. Το δαρβινικό και πάντα επίκαιρο survival of the fittest (η επιβίωση του ισχυρότερου) έρχεται να καθορίσει ποιος θα επιζήσει από την πανδημία, ποιος θα καταφέρει να συγκεντρώσει επαρκείς πόρους, τρόφιμα, καύσιμα, πόσιμο νερό, ποιος θα κατορθώσει να τους κρύψει από όλους τους υπόλοιπους «ανταγωνιστές», να ορθώσει γύρω του κυκλώπεια «τείχη» ώστε να νιώσει ασφαλής σε έναν κόσμο που καταρρέει και χάνεται και μαζί του όλα όσα θεωρούμε δεδομένα, κοινά και αποδεκτά.

Φυσικά, σχεδόν ποτέ δεν είναι όλα τόσο ρόδινα, ούτε οι προσπάθειες του ήρωα πετυχαίνουν στο βαθμό που επιθυμεί. Τις περισσότερες φορές η αποτυχία οφείλεται στην ανικανότητά του να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες, ή επειδή τις στιγμές αυτές της απειλής, όταν όλα μοιάζουν να εξαφανίζονται, ο άνθρωπος επιλέγει να βγάλει στην επιφάνεια τον χειρότερο εαυτό του. Ενώ ο κίνδυνος μιας ασθένειας ή μιας αγέλης από ζόμπι που έρχονται εναντίον σου είναι υπαρκτός και σημαντικός, ο κίνδυνος μιας «πισώπλατης μαχαιριάς» από ένα άλλο ανθρώπινο ον που δρα ως πέμπτη φάλαγγα, συνήθως φέρνει εμπόδια –αν όχι ένα βίαιο και οριστικό τέλος–, οδηγώντας τον ήρωα σε περίεργες ατραπούς, θολώνοντας και εξανεμίζοντας τις πιθανότητες επιβίωσης.

Μολαταύτα, σε έργα δυστοπίας παρατηρούμε αμέτρητα παραδείγματα εξέλιξης χαρακτήρων στο χρόνο. Ο τρόπος που στην καρδιά των κρίσεων οι χαρακτήρες αρχίζουν να ξεδιπλώνονται να εξελίσσονται και να αλλάζουν, δεχόμενοι τα αλλεπάλληλα χτυπήματα ενός κόσμου που βοά και τσακίζεται, είναι απαράμιλλος. Είναι εκείνο το σημείο που πέρα από το στήσιμο του νέου φανταστικού κόσμου και όλων των στοιχείων που τον απαρτίζουν, ο κεντρικός χαρακτήρας εξελίσσεται, διαποτίζοντας το έργο με έντονα συναισθήματα που δεν αφήνουν κανέναν ανέπαφο, προσδίδοντας επικό χαρακτήρα στις δοκιμασίες που καλείται να αντιπαλέψει. Με άλλα λόγια, οι δυστοπίες δρουν ως αλληγορίες. Ως εναλλακτικές πραγματικότητες που μας αναγκάζουν να σκεφτούμε διαφορετικά: Πώς θα δρούσαμε αν βρισκόμασταν στη θέση των ηρώων; Πώς οι αλλαγές θα επιδρούσαν στην κοσμοθεωρία μας και τον ψυχισμό μας; Πόσο μακριά θα φτάναμε για να επιζήσουμε εμείς και όσοι αγαπάμε; Τι θα θυσιάζαμε από τον εσωτερικό μας κόσμο, ώστε να συνεχίσουμε να περπατάμε και να παλεύουμε για την κάθε μέρα;

Art by https://www.deviantart.com/thomaswievegg

The Last of Us

Τη λογική της μετα-αποκαλυπτικής πραγματικότητας παρουσιάζει η νέα σειρά του HBO, The Last of Us. Ακολουθώντας τα βήματα του Joel, (Pedro Pascal, aka Oberyn Martell από τον κόσμο του GoT) ενός μεσήλικα λαθρεμπόρου ο οποίος καλείται να συνοδέψει την έφηβη Ellie (Bella Ramsey, γνωστή και ως Lyanna Mormont – “We know no king but the King in the North whose name is Stark”, για να μην ξεχνιόμαστε) σε ένα ταξίδι από τη Βοστώνη των ΗΠΑ προς τις μεσοδυτικές Πολιτείες, σε μια χώρα που μαστίζεται από μια πανδημία. Ο Joel ψάχνει να βρει τον αδερφό του, ωστόσο η επιβίωση της κοπέλας καθίσταται από τα πρώτα επεισόδια της σειράς σημαντική. Η σειρά βασίζεται στο ομώνυμο βιντεοπαιχνίδι δράσης του 2013. Η υπόθεση ακολουθεί τα βήματα των δύο αυτών κεντρικών ηρώων αλλά και πολλών άλλων δευτερευόντων προσώπων που εμπλέκονται μαζί τους αλλά και στο παιχνίδι της επιβίωσης, σε αυτόν τον δυστοπικό κόσμο, είκοσι χρόνια μετά την εμφάνιση της πανδημίας (2003-2023) που οφείλεται στο μεταλλαγμένο γένος μυκήτων Cordyseps (μύκητες οι οποίοι πράγματι υπάρχουν και περιλαμβάνουν περισσότερα από 600 είδη οργανισμών, ενώ χρησιμοποιούνται εδώ και 1500 και πλέον χρόνια στην λαϊκή κινεζική φαρμακευτική). Η σειρά σημειώνει μεγάλη επιτυχία και ήδη συγκεντρώνει ένα σημαντικό κοινό φανατικών θεατών.

Στο σύνολό της, η σειρά συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά των μετα-αποκαλυπτικών και δυστοπικών δειγμάτων της σύγχρονης pop κουλτούρας. Οι άνθρωποι που επιβιώνουν στον κυριαρχούμενο από τους μύκητες κόσμο είναι χωρισμένοι σε αντιμαχόμενες ομάδες. Ζουν σε καθεστωτικές ζώνες καραντίνας, σε ανεξάρτητους και απομονωμένους θύλακες και σε ομάδες που περιφέρονται ως σύγχρονοι νομάδες, προς άγραν φυσικών πόρων στις εγκαταλειμμένες πόλεις, τις απομακρυσμένες φάρμες και τα έρημα αυτοκίνητα στις πρασιές πλάι στους ατέλειωτους διαπολιτειακούς αυτοκινητόδρομους, στοχεύοντας μονάχα στην επόμενη μέρα και όσα –επικίνδυνα και ζοφερά– αυτή θα φέρει μαζί της. Η κεντρική κυβέρνηση απουσιάζει, την εξουσία κρατούν στα χέρια τους μια χούφτα ισχυροί άνθρωποι που διαφεντεύουν τη γη με μικρούς στρατούς οπλισμένης πολιτοφυλακής. Τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν ψαλιδιστεί, οι ελευθερίες έχουν περιοριστεί και όλα κινούνται γύρω από τους εναπομείναντες φυσικούς πόρους, και την εξασφάλιση ενός κοντινού και βραχύβιου μέλλοντος. Και φυσικά κι εδώ παρατηρούμε το χτίσιμο των χαρακτήρων, τη σχέση που αρχίζει να πλάθεται ανάμεσα στον Joel και την Ellie, τον τρόπο που ξεδιπλώνονται μπροστά στα μάτια των τηλεθεατών.

Όταν οι νεκροί περπατούν

Το μοτίβο της δυστοπίας που πορεύεται παράλληλα με μια πανδημική κρίση, ακολουθούν αναμφίβολα και οι ταινίες και τα βιβλία που διαπραγματεύονται το ζήτημα των ζόμπι: των ζωντανών νεκρών. Παρότι έχουν ήδη αναφερθεί αρκετά παραδείγματα υπάρχουν πολλά ακόμα, στρατιές ολόκληρες. Από το κομψοτέχνημα για τον παγκόσμιο κινηματογράφο της Νύχτας των Ζωντανών Νεκρών (The night of the living dead – 1968) του G.A. Romero, (ένα μεγαλεπήβολο και άκρως επιτυχημένο σχέδιο, αν κρίνουμε το αμελητέο budget και τις δυσανάλογα υπέρογκες εισπράξεις στο box office), μια ταινία που περιγράφει μια ανεξήγητη επιστροφή στη ζωή των πρόσφατα χαμένων συμπολιτών μας, τοποθετημένη σε μια αγροτική περιοχή των ΗΠΑ (και με εκείνα τα εξαιρετικά αρχικά πλάνα στο νεκροταφείο), έως το 28 Μέρες Μετά (28 Days Later – 2002) και της εξαχρείωση του ανθρώπινου πληθυσμού που προκαλείται από έναν άγνωστο παθογόνο ιό. Κι από το κατασκευασμένο από τρομοκράτες βιο-όπλο που μετατρέπει τους ανθρώπους σε ζόμπι από το μυθιστόρημα Patient Zero (του Jonathan Maberry) μέχρι τον Ζωντανό Θρύλο (I am Legend, μυθιστόρημα του Richard Matheson που μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 2007), στο οποίο ο πρωταγωνιστής (Will Smith), ένας Αμερικανός στρατιωτικός ιολόγος προσπαθεί να επιβιώσει απέναντι σ’ έναν πληθυσμό πειναλέων ζόμπι-βρικολάκων (μιας και απεχθάνονται την έκθεση στο φως) στην καρδιά της Νέας Υόρκης, αφού ο ανθρώπινος πληθυσμός του πλανήτη έχει εξολοθρευθεί.

Στο έλεος των παθογόνων

Ωστόσο, η pop κουλτούρα δεν περιορίζεται μονάχα σε πλάσματα όπως τα ζόμπι τα οποία λυμαίνονται κατά μονάς ή σε πεινασμένες αγέλες τις μέχρι πρότινος ανθρωποκρατούμενες πόλεις. Η γενική ιδέα ενός παθογόνου μικροοργανισμού που διασπείρεται γρήγορα στον κόσμο και προκαλεί ραγδαία συρρίκνωση του ανθρώπινου πληθυσμού (και όσα αυτή συνεπάγεται) είναι μια υπόθεση που πηγαίνει αρκετά πίσω στο χρόνο. Ο εκκωφαντικός απόηχος και ο θανάσιμος αντίκτυπος των μεσαιωνικών πανδημιών πανώλης, χολέρας, ευλογιάς και σύφιλης (μεταξύ άλλων), έχουν σηματοδοτήσει την αφετηρία της έμπνευσης για μια σειρά λαμπρών ανθρώπων της τέχνης που κυριολεκτικά μεγαλούργησαν.

Από την Mary Shelley (του Frankenstein) με το έργο της The Last Man (το οποίο έχει μεταφερθεί ουκ ολίγες φορές στον κινηματογράφο και αποτελεί ένα από τα πρώτα δείγματα δυστοπικής μυθοπλασίας της παγκόσμιας λογοτεχνίας – πρώτη κυκλοφορία το 1826), μια ιστορία για μια ανεξήγητη πανδημία που μαστίζει τον κόσμο, ωθώντας την ανθρωπότητα στα όρια της εξαφάνισης, κι από το Περί Τυφλότητος του Saramago, (μια έξαρση της τύφλωσης στον ανθρώπινο πληθυσμό η οποία ωθεί το συγγραφέα να θίξει μια σειρά κοινωνικών ζητημάτων που αφορούν τη διάρρηξη του κοινωνικού ιστού), έως την Πανούκλα του Καμύ (La peste – 1947), το Κοράκι (The Stand, του Stephen King) και τον Καπετάν Ταξιδιάρη (έτσι ονομαζόταν η ασθένεια στο βιβλίο), μια νόσος που προσομοιάζει στην γνωστή γρίπη. Για να μην αναφέρω την εκπληκτική τριλογία των Del Toro και Chuck Hogan με τίτλο The Strain, μια ιστορία εξάπλωσης βρικολάκων στον σύγχρονο κόσμο (που μεταφέρθηκε και στην μικρή οθόνη), το μυθιστόρημα της Ρωσίδας Y. Vagner με τίτλο To the Lake (το οποίο επίσης μεταφέρθηκε πρόσφατα στην μικρή οθόνη) και περιγράφει την εξάπλωση μιας νέας θανατηφόρας ασθένειας στη Μόσχα, καθώς και τις αποτυχημένες προσπάθειες πολιτείας και στρατού να τιθασεύσουν το θηρίο, Το Τέλος του Οκτώβρη (The end of October του Lawrence Wright), με υπόθεση που ακολουθεί τα βήματα μιας ακόμα πανδημίας που κατακλύζει τον κόσμο και συγκεκριμένα έναν λοιμό που προκαλεί οξύ αιμορραγικό πυρετό, την Πανδημία (Pandemic του Daniel Kalla – άλλη μια πανδημία από ένα νέο σύνδρομο που ο συγγραφέας αποκαλεί Σύνδρομο Οξείας Κατάρρευσης του Αναπνευστικού), τη σειρά The Last Ship (2014-2018) που περιγράφει την εξαφάνιση του 80% του παγκόσμιου πληθυσμού εξαιτίας ενός θανατηφόρου ιού, την ταινία Contagion (2011) στην οποία έπειτα από το ξέσπασμα μιας πανδημίας, οι επιστήμονες καλούνται να διαχειριστούν τη νέα κρίση που κορυφώνεται, τον χαμό που προκαλεί στην ανθρωπότητα, με στόχο την ανακάλυψη ενός εμβολίου (το σενάριο ακούγεται δυσοίωνα γνωστό). Μια αντίστοιχη προσπάθεια επιστημόνων λαμβάνει χώρα στο μυθιστόρημα The Andromeda Strain (1969, που επίσης μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο), μόνο που εδώ ο κίνδυνος προέρχεται από έναν εξωγήινο μικροοργανισμό που εμφανίζεται στις ερήμους της Αριζόνα. Τέλος αξίζει να σημειωθεί το ηλεκτρονικό παιχνίδι The Plague - Inc, το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία τα τελευταία χρόνια, μιας και οι χρήστες καλούνται να βρουν έναν τρόπο (σκεπτόμενοι ως παθογόνοι μικροοργανισμοί, έτσι για αλλαγή) ώστε να εξολοθρεύσουν το σύνολο του παγκόσμιου πληθυσμού πριν η επιστημονική κοινότητα ανακαλύψει κάποιον τρόπο για να εξοντώσει τον μικροοργανισμό.

Φυσικά, η λίστα είναι ατελείωτη, επομένως θα κάνω μια σύντομη αναφορά στην εγχώρια παραγωγή (βιβλίων) της εν λόγω θεματολογίας. Συνεπώς οι λάτρεις της post-apocalypse λογοτεχνίας μπορούν να διαβάσουν τη νουβέλα του Μακρόπουλου με τίτλο Η Θάλασσα (Κίχλη, 2020 – ένας νέος ιός ανακαλύπτεται έπειτα από την εμφάνιση ενός μετεωρίτη που έρχεται στην επιφάνεια μετά το λιώσιμο των πολικών πάγων), τη συλλογή διηγημάτων Zombie στην Ελλάδα (iWrite, 2017 – η οποία περιέχει –τι άλλο;– ιστορίες με ζόμπι) και τη διλογία Ο Τέταρτος Καβαλάρης (Πηγή, 2018-2019 – την οποία έγραψε ο αρθρογράφος του συγκεκριμένου άρθρου), ένα θρίλερ βιολογικού τρόμου καθώς η μεσαιωνική πανώλη μεταλλάσσεται και εξαπλώνεται εκ νέου στον σύγχρονο κόσμο. Πιθανότατα (σχεδόν σίγουρα) υπάρχουν κι άλλα βιβλία, ωστόσο θα ήταν αδύνατο να συμπεριληφθούν όλα στον περιορισμένο χώρο ενός άρθρου.

Η πηγή του κακού

Τα αίτια γι’ αυτή την μάλλον ανεξήγητη έλξη που νιώθουμε για τις αποκαλυπτικές ιστορίες, τις ταινίες με φυσικές καταστροφές και τα παραμύθια για μεγάλους όπου ο κακός δεν είναι ο λύκος και η κακιά μάγισσα, αλλά κάποιος παθογόνος και εν δυνάμει θανατηφόρος μικροοργανισμός, έγκειται στο φόβο του ανθρώπου για το άγνωστο. Από την εποχή που οι πρώτοι άνθρωποι βάδισαν όρθιοι στα δυο τους πόδια, έως και τη σύγχρονη εποχή, ο φόβος του θανάτου, ο φόβος για το ανεξήγητο που κρύβεται στις σκιές, μακριά από τις «ασφαλείς» και κατάφωτες πόλεις μας κι έξω από τον κύκλο της φωτιάς των ανθρώπων των σπηλαίων και της θαλπωρής που αυτή πρόσφερε, είναι αυτός που σηματοδοτεί τις επιλογές μας. Το ανεξήγητο, αυτό που δεν μπορούμε ως άτομα, ως είδος και ως πολιτισμός να κατανοήσουμε. Και οι μικροοργανισμοί είναι ακριβώς αυτό: ένα κάτι, που παρότι διανύουμε τον 21ο αιώνα, έναν αιώνα της γνώσης, τον αιώνα της σύγχρονης γενετικής, για τους περισσότερους εξακολουθεί να είναι κάτι δυσνόητο, κάτι περίεργο που εγείρει ερωτήματα και απαιτεί εξέταση. Άλλωστε, αυτό που δεν κατανοούμε είναι αυτό που φοβόμαστε, κι αυτό αποτελεί στοιχείο που βαδίζει παράλληλα εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια μαζί μας.

Πέραν αυτών, οι μεγάλες κρίσεις που ο άνθρωπος έχει αντιμετωπίσει στο πέρασμα του χρόνου, έχουν δώσει ώθηση στη δυστοπία και το φανταστικό. Τις μεγάλες κρίσεις του ανθρώπου (παγκόσμιοι πόλεμοι, οικονομική κρίση, κοινωνική κρίση, διαχρονικές διακρατικές έριδες) ακολουθούν περίοδοι όπου η φαντασία κερδίζει έδαφος. Στο πεδίο της δυστοπίας ο άνθρωπος αναζητά εξηγήσεις για τα όσα ζητήματα μαστίζουν τον σύγχρονο κόσμο, ψάχνει εναλλακτικές, ασκεί κριτική στην εξουσία και τις τακτικές διακυβέρνησής της. (Σκεφτείτε την πληθώρα ταινιών που κυκλοφόρησαν με θέμα την τρομοκρατία, μετά το χτύπημα της 9/11). Από μία άποψη η δυστοπία των μυθιστορημάτων και του κινηματογράφου, θα μπορούσε να θεωρηθεί στοιχείο δημοκρατίας και ελευθερίας του λόγου, δίνοντας το έναυσμα ώστε να προκύψουν ερωτήματα και να τεθούν ζητήματα επί τάπητος, να εξετασθούν εναλλακτικές, να αναλογιστούμε τα όσα έχουμε καταφέρει κι εκείνα στα οποία ακόμα υπολειπόμαστε, ιδίως σε ότι αφορά τα κοινωνικά ζητήματα και τις κυβερνητικές επιλογές.

Ταυτόχρονα, η ύπαρξη «χειρότερων» από τη δική μας πραγματικότητα, δρα ως όργανο λύτρωσης, ως ένα είδος κάθαρσης από τα ζητήματα της καθημερινότητας που ο καθένας και η καθεμία από εμάς προσπαθεί να επιλύσει. Με άλλα λόγια, ο σύγχρονος κόσμος και οι κοινωνίες που έχουμε δομήσει, είναι τόσο άγρια, ένα βάναυσο στίβο κι ένα πεδίο συγκρούσεων που πολλές φορές οι δυστοπίες που φανταζόμαστε και πλάθουμε, φαντάζουν είτε ως βελτιωμένες, εξιδανικευμένες και εξωραϊσμένες μορφές του δικού μας κόσμου, είτε ως απεικονίσεις μιας σκοτεινότερης εναλλακτικής.

Ωστόσο, μια σκοτεινή εναλλακτική πραγματικότητα, ένας κόσμος όπου κυριαρχείται από μικροοργανισμούς ή που έχει καταστραφεί ολοκληρωτικά από την όξινη βροχή ή την εισβολή εξωγήινων μορφών ζωής, πολλές φορές συνδέεται με μια ακόμα πηγαία και ανθρώπινη συνθήκη. Μια ανθρώπινη αδήριτη ανάγκη: να ρίξουμε μια ματιά στο μέλλον, σε αυτό που έρχεται. Πόσο χειρότερο μπορεί να γίνει και αν μπορούμε ως είδος να ανταπεξέλθουμε σ’ αυτό.

Art by Darek Zabrocki

Το λυκόφως του ανθρώπου;

Αν αναλογιστούμε την κλιματική κρίση την οποία αντιμετωπίζουμε (και θα συνεχίσουμε να την βλέπουμε να εξελίσσεται σε βάρος μας ανεξάρτητα από όσα δηλώνουν οι Τραμπ αυτού του κόσμου), και αν συνυπολογίσουμε αυτό που αναφέρθηκε νωρίτερα (ότι οι κρίσεις τροφοδοτούν τη δημιουργικότητα και άρα και τις δυστοπίες που πλάθουμε), το μέλλον της δυστοπικής pop κουλτούρας διαφαίνεται λαμπρό. Η κλιματική κρίση και κυρίως η συνιστώσα της που αφορά την υπερθέρμανση του πλανήτη, το λεγόμενο Φαινόμενο του Θερμοκηπίου (Greenhouse Effect) δρα σε βάρος τόσο της φύσης όσο και του ανθρώπου. Ωστόσο, πέρα από την απώλεια της βιοποικιλότητας, την εξαφάνιση καλλιεργήσιμης έκτασης και την υποβάθμιση των φυσικών ενδιαιτημάτων, υπάρχουν κι άλλοι κίνδυνοι που ελλοχεύουν, κίνδυνοι που συνδέονται με όσα αναφέρθηκαν νωρίτερα. Καθώς οι πολικοί πάγοι λιώνουν και μαζί τους θερμαίνεται το αιώνια παγωμένο έδαφος (το λεγόμενο permafrost), έρχονται στο φως μικροοργανισμοί, που ξυπνάνε για πρώτη φορά μετά από πολύ, πολύ καιρό. Για την ώρα ο κίνδυνος μιας νέας πανδημίας από αυτούς τους άρτι αφυπνισθέντες μικροοργανισμούς είναι μικρός ωστόσο, καθώς για πρώτη φορά τα τελευταία εκατομμύρια χρόνια οι πάγοι λιώνουν, υπάρχει η πιθανότητα να έρθουν στο φως μικροοργανισμοί με τους οποίος ο άνθρωπος δεν ήρθε ποτέ άλλοτε σε επαφή. Με άλλα λόγια η φυσική ανοσία μας απέναντι στις ασθένειες που δυνητικά μπορούν να προκαλέσουν είναι μηδενική…

Ταυτόχρονα η είσοδος και εγκατάσταση του ανθρώπου στις πλέον απομακρυσμένες και δύσβατες περιοχές του πλανήτη (όπως τα βροχοδάση των τροπικών, ένα από τα ελάχιστα μέρη της Γης που σε μεγάλο βαθμό παραμένουν ανέγγιχτα) σημαίνει ότι περισσότεροι άνθρωποι έρχονται κάθε χρόνο σε επαφή με τροπικές νόσους. Καθώς η μέση παγκόσμια θερμοκρασία θα αυξάνεται, οι νόσοι αυτές θα διασπείρονται σε μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη, κάτι που μόνο ως εφιάλτης μπορεί να ακουστεί για τους ανθρώπους και τα συστήματα Υγείας που θα δεχτούνε το τιτάνιο βάρος των νέων ασθενειών και της περίθαλψης των ασθενών.

Λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά, (κι επειδή είναι γνωστό πως η δυστοπία μπορεί πολλές φορές να οδηγήσει τον άνθρωπο σε περιττή καταστροφολογία) το μόνο σίγουρο είναι πως το μέλλον του κόσμου μας φέρνει μαζί τους προκλήσεις. Πολλές προκλήσεις. Ταυτόχρονα, ωστόσο, φέρνει μαζί του και πιο αισιόδοξα μηνύματα. Και η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος, οι τέχνες γενικά, μονάχα σύμμαχοι μπορούν να θεωρηθούν.

Οι δυστοπίες που θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε, είναι οι δυστοπίες τις οποίες –πιθανότατα πριν από την επιστημονική κοινότητα, σίγουρα πριν από τις κυβερνήσεις και τις μεγάλες πολυεθνικές που εξυπηρετούν συμφέροντα– έχουν επισκεφθεί πρώτα οι άνθρωποι των τεχνών: γενναίοι μυθιστοριογράφοι, θαρραλέοι σκηνοθέτες και ανδρείοι λάτρεις της φαντασίας. Και ποιος ξέρει; Ίσως η λύση στα ζητήματα που θα μας απασχολήσουν τις επόμενες δεκαετίες, να κρύβεται στις σελίδες ενός κλιματικού θρίλερ, ενός δυστοπικού μυθιστορήματος.

Βιβλιογραφία

“Dystopia”, Ultimate Pop Culture, https://ultimatepopculture.fandom.com/wiki/Dystopia, Access 8/2/23.

“Apocalyptic and post-apocalyptic fiction”, Ultimate Pop Culture, https://ultimatepopculture.fandom.com/wiki/Apocalyptic_and_post-apocalyptic_fiction#Pandemic, Access 8/2/23.

Majid Y., “Pandemics and Popular Culture: Coronavirus and the Imaginary of Disaster”, Northern Notes, https://northernnotes.leeds.ac.uk/pandemics-and-popular-culture-coronavirus-and-the-imaginary-of-disaster/, Access 8/2/23.

Biscossi E., “Why people are so obsessed with Dystopia”, Medium, https://medium.com/@canvas8/behavioural-insight-dystopian-media-entertainment-advertising-6308cb5be755, Access 8/2/23.

Potratz Th., “Utopias in Pop Culture”, Orange Nebula, https://www.orangenebula.com/the-outpost/utopias-in-pop-culture/, Access 8/2/23.

Chandran N., “Why do we find comfort in terrifying stories?”, BBC,   https://www.bbc.com/culture/article/20200508-why-depressing-dystopia-stories-are-popular-during-covid-19, Access 8/2/23.

McGuirk S. & Zukowska M., “The apocalypse in popular culture”, Red Pepper, https://www.redpepper.org.uk/pop-culture-apocalypse-zombies-covid-19-climate-change-nuclear-war-threads-28-days-later/, Access 8/2/23.

Sean M., “Pandemic Fictions: Covid-19 and the Cultures of Dystopia», Sillages critiques, 32:2022, Open Edition Journals, https://journals.openedition.org/sillagescritiques/13330, Access 8/2/23.

Cheeda S., “10 Great Dystopian Movies And Shows About Pandemics”, Screen Rant, https://screenrant.com/dystopian-movies-shows-about-pandemics/, Access 8/2/23.

Nobel E., “COVID-19 will shape pop culture for years to come, but for now we love pandemic stories”, ABC News, https://www.abc.net.au/news/2020-04-13/why-we-read-pandemic-stories-in-a-pandemic/12138290, Access 8/2/23.