Νεραιδόκυκλοι, τα χορευτικά καμώματα των νεράιδων και οι μύθοι τους

*Fairy ring by LiigaKlavina on DeviantArt*

Λένε οι ιστορίες των παλιών πως τις φεγγαρόλουστες νυχτιές, ξωθιές στεφανωμένες με λουλούδια και ντυμένες με αραχνούφαντα πέπλα ανταμώνουν στα ρουμάνια και στα ξέφωτα. Μαρτυράνε ακόμα πως κάτω από το φως της σελήνης που φωτίζει τα κορμιά τους χορεύουν σε χορούς κυκλωτικούς κι αλίμονο όποιος διαβάτης τυχαίνει να τις συναντήσει στο δρόμο του. Βαθιά χαράζονται στο χώμα οι βηματισμοί τους κι αποκαλύπτουν στους αλαφροΐσκιωτους τα μυστικά τους ανταμώματα που λέγονται νεραιδόκυκλοι. Είναι αλήθεια ή μήπως είναι ένα παιχνίδισμα της φύσης σε συνδυασμό με την αχαλίνωτη φαντασία των ανθρώπων;

Οι νεραιδόκυκλοι, γνωστοί στην Ευρώπη ως fairy ring, fairy circle, elf circle, elf ring ή pixie ring είναι ένα φαινόμενο το οποίο απαντάται κυρίως σε δασικές περιοχές και σπανιότερα σε λιβάδια: μανιτάρια φυτρώνουν σχηματίζοντας έναν κύκλο ή μερικές φορές υπάρχει ένα κυκλικό κενό στο γρασίδι ή ακόμα υπάρχει ένας κύκλος με σκουρότερο γρασίδι δημιουργώντας μια διχρωμία. Αυτά τα «δαχτυλίδια νεράιδων» αποτελούν αντικείμενο πολλών λαογραφιών και μύθων παγκοσμίως, ιδιαίτερα στη Δυτική Ευρώπη. Συχνά θεωρούνται επικίνδυνα και συνδέονται με μάγισσες ή τον Διάβολο στη λαογραφία. Άλλες φορές, βέβαια, συνδέονται με καλή τύχη.

Τα ονόματά τους στις ευρωπαϊκές γλώσσες αναφέρονται συχνά σε υπερφυσικές καταγωγές. Είναι γνωστά ως ronds de sorcières , «κύκλοι μάγισσας», στα γαλλικά και Hexenringe, «δαχτυλίδια μάγισσας» στα γερμανικά. Στη γερμανική παράδοση, οι νεραιδόκυκλοι θεωρείται ότι σηματοδοτούν τον χώρο του χορού των μαγισσών τη Βαλπουργιανή νύχτα και η ολλανδική δεισιδαιμονία ισχυρίζεται ότι οι κύκλοι δείχνουν πού ο Διάβολος έβαλε το γάλα του. Στο Τιρόλο, η λαογραφία αποδίδει τους νεραιδόκυκλους στις φλογερές ουρές των ιπτάμενων δράκων. Μόλις ένας δράκος δημιουργούσε έναν τέτοιο κύκλο, τίποτα δεν μπορούσε να αναπτυχθούν εκεί για επτά χρόνια. Οι ευρωπαϊκές δεισιδαιμονίες συνήθως προειδοποιούσαν να μην εισέλθουν οι κοινοί θνητοί σε έναν τέτοιο κύκλο. Η γαλλική παράδοση ανέφερε ότι οι κύκλοι φυλάσσονταν από γιγάντιους φρύνους, που ήταν άνθρωποι μεταμορφωμένοι επειδή είχαν παραβιάσει τους κύκλους. Σε άλλα μέρη της Ευρώπης, η είσοδος σε ένα «δαχτυλίδι νεράιδων» λέγεται πως είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια ενός ματιού.

Οι παραδόσεις της Δυτικής Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένων των αγγλικών, των σκανδιναβικών και των κέλτικων, ισχυρίστηκαν ότι τα «δαχτυλίδια νεράιδων» είναι αποτέλεσμα χορού ξωτικών ή νεράιδων. Τέτοιες ιδέες χρονολογούνται τουλάχιστον από την εποχή του Μεσαίωνα. Ο αγγλικός όρος (Middle English) elferingewort, που σημαίνει «ένας κύκλος μαργαριτών που προκαλείται από το χορό των ξωτικών», χρονολογείται από τον 12ο αιώνα. Στην Ιστορία των Γότθων (1628), ο Σουηδός συγγραφέας Olaus Magnus κάνει αυτή τη σύνδεση, λέγοντας ότι οι νεραιδόκυκλοι στο έδαφος προέρχονται από τον χορό των ξωτικών, πεποίθηση που ενστερνίζεται και ο Βρετανός λαογράφος Thomas Keightle στις αρχές του 19ου αιώνα.

Τέτοιες πεποιθήσεις είναι κοινές σε πολλές περιοχές της Βρετάνιας και της Ιρλανδίας με αποτέλεσμα την πληθώρα παραμυθιών που σχετίζονται με τους νεραιδόκυκλους. Στην Ουαλία του 19ου αιώνα, όπου τα δαχτυλίδια είναι γνωστά ως Tylwyth Teg, περιγράφονται οι χορευτικές συνάξεις νεράιδων ενώ ορισμένοι Ουαλλοί ισχυρίστηκαν ακόμη και ότι συμμετείχαν σε έναν τέτοιο παραμυθένιο χορό. Οι βικτοριανοί λαογράφοι θεωρούσαν τις νεράιδες και τις μάγισσες συγγενικά όντα καθότι και τα δύο είδη πιστευόταν ότι χόρευαν σε κύκλους. Τα γλέντια τους συνδέονταν ιδιαίτερα με τις φεγγαρόφωτες νύχτες ενώ οι νεραιδόκυκλοι γίνονταν ορατοί στους θνητούς το επόμενο πρωί. Οι τοπικές παραλλαγές προσθέτουν φυσικά κι άλλες λεπτομέρειες.

Μια ιρλανδική παράδοση από τις αρχές του 20ου αιώνα λέει ότι οι νεράιδες απολαμβάνουν να χορεύουν γύρω από το δέντρο κράταιγο (τσαπουρνιά). Ένας κάτοικος του Balquhidder στη Σκωτία είπε ότι οι νεράιδες κάθονται στα μανιτάρια και τα χρησιμοποιούν ως τραπέζια για τα δείπνα τους ενώ σύμφωνα με μια ακόμα ουαλική παράδοση οι νεράιδες χρησιμοποιούσαν τα μανιτάρια ως ομπρέλες. Ο Olaus Magnus επίσης αναφέρει ότι η φωτεινότητα του νεραιδόκυκλου δεν προέρχεται από το χορό των νεράιδων που το θερμαίνουν με τα πόδια τους αλλά από τον Puck, το λαογραφικό ξωτικό της φύσης, το οποίο αναζωογονεί το γρασίδι.

Ένα ρεύμα παραλλαγής των ουαλικών μύθων κατά τη δεκαετία του 1960 ισχυρίζεται ότι τα «δαχτυλίδια νεράιδων» αναδύονται πάνω από ένα υπόγειο χωριό νεράιδων. Αυτές οι πεποιθήσεις έχουν συνδεθεί με συγκεκριμένους τόπους. Για παράδειγμα, το The Pixies’s Church ήταν ένας πέτρινος σχηματισμός στο Ντάρτμουρ που περιβάλλεται από έναν νεραιδόκυκλο. Επίσης, στην κορυφή του βουνού Cader Idris στη βόρεια Ουαλία, υπάρχει ένας πέτρινος κύκλος ο οποίος πιστεύεται ότι είναι ένα δημοφιλές σημείο για χορούς νεράιδων. Το Guernsey Fairy Ring, γνωστό και ως Table des Pion, είναι επίσης ένα δημοφιλές σημείο που σχετίζεται με νεραϊδοχορούς ενώ φημολογείται ότι ζούσαν εκεί κακές νεράιδες.

Πολλές λαογραφικές ιστορίες αναφέρουν τους νεραιδόκυκλους ως επικίνδυνα μέρη, τα οποία καλύτερα να αποφεύγονται γιατί η παρουσία κάποιου εκεί μπορεί να προκαλέσει τον θυμό των νεράιδων. Σε έναν ιρλανδικό θρύλο που κατέγραψε η ποιήτρια Jane Wilde, ένας αγρότης έχτισε έναν αχυρώνα σε έναν νεραιδόκυκλο παρά τις διαμαρτυρίες των γειτόνων του. Αρρώστησε άξαφνα όμως μια νύχτα και μια τοπική «γιατρός νεράιδων», ή κοινώς γιάτρισσα, μια γριά δηλαδή που γνώριζε ξόρκια και μαντζούνια, έσπασε την κατάρα. Ο αγρότης όταν συνήλθε είπε ότι ονειρεύτηκε ότι πρέπει να καταστρέψει τον αχυρώνα. Ακόμη και η συλλογή δροσοσταλίδων από το γρασίδι ή τα λουλούδια ενός νεραιδόκυκλου μπορεί να φέρει κακή τύχη. Επίσης η καταστροφή ενός νεραιδόκυκλου είναι ανώφελη γιατί η δεισιδαιμονία λέει ότι θα δημιουργηθεί ξανά.

Μια παραδοσιακή σκωτσέζικη ρίμα συνοψίζει τον κίνδυνο τέτοιων τόπων:

«…But he wha gaes by the fairy ring,

Nae dule nor pine shall see,

And he wha cleans the fairy ring

An easy death shall dee…»

Πολλοί θρύλοι επικεντρώνονται στους θνητούς που μπαίνουν σε ένα «δαχτυλίδι νεράιδων» καθώς και στις συνέπειες που έχει η είσοδός τους. Μια δεισιδαιμονία υποστηρίζει ότι όποιος μπαίνει σε έναν άδειο νεραϊδόκυκλο θα πεθάνει σε νεαρή ηλικία. Τις περισσότερες φορές που κάποιος παραβιάζει έναν νεραιδόκυκλο γίνεται αόρατος στους θνητούς έξω και μπορεί να του είναι αδύνατο να φύγει από τον κύκλο. Συχνά, οι νεράιδες αναγκάζουν τον θνητό να χορέψει μαζί τους μέχρι εξαντλήσεως ή μέχρι το σημείο του θανάτου ή της τρέλας. Στις ουαλικές ιστορίες, οι νεράιδες προσπαθούν επίμονα να παρασύρουν τους θνητούς στους κύκλους τους για να χορέψουν μαζί τους.

Μια ιστορία από την περιοχή των Cambrian Mountains της Ουαλίας περιγράφει τη συνάντηση ενός θνητού με μια χορευτική κυκλική σύναξη νεράιδων. Ο άτυχος θνητός αναφέρει πως είδε μικροσκοπικούς άντρες και γυναίκες υπερβολικά όμορφους να χορεύουν σε έναν τέλειο κύκλο υπό τη μελωδία της άρπας. Ο άντρας δεν άκουγε τη μουσική παρά το γεγονός ότι έβλεπε τις άρπες. Όταν όμως πλησίασε και πάτησε το πόδι του στον κύκλο τα αυτιά του γοητεύτηκαν από την απόκοσμη μουσική.

Η είσοδος σε έναν νεραιδόκυκλο την παραμονή του Μαΐου ή τη νύχτα του Halloween θεωρούνταν ιδιαίτερα επικίνδυνη. Μια ιστορία από τον Afon fach Blaen y Cae, έναν παραπόταμο του Dwyfach, λέει για έναν βοσκό που εισέβαλλε κατά λάθος σε ένα νεραιδόκυκλο λόγω βιασύνης την ώρα που οι νεράιδες ετοιμάζονταν να χορέψουν με αποτέλεσμα να τον συλλάβουν, να τον κρατήσουν αιχμάλωτο και στο τέλος να τον αναγκάσουν να παντρευτεί μια από αυτές. Σε παραλλαγές από τη Σκωτία που κατέγραψε ο λαογράφος Edwin Sidney Hartland το 1891, ο νεραϊδόκυκλος αντικαθίσταται από ένα σπήλαιο ή έναν παλιό μύλο.

Η απελευθέρωση από έναν νεραιδόκυκλο απαιτεί συχνά εξωτερική παρέμβαση. Μια τακτική από την Ουαλία στις αρχές του 20ου αιώνα έλεγε πως πρέπει να ρίξει κάποιος άγρια μαντζουράνα και θυμάρι στον κύκλο και να ξεγελάσει τις νεράιδες. Ένας άλλος τρόπος είναι ο «διασώστης» να αγγίξει το θύμα με σίδερο. Άλλες ιστορίες αναφέρουν ότι το μαγεμένο θύμα απλώς μαζεύεται από κάποιον έξω, αν και αυτό μπορεί να είναι δύσκολο.

Ένας αγρότης σε μια ιστορία από την περιοχή Llangollen έπρεπε να δέσει ένα σχοινί γύρω του και να «στρατολογήσει» τέσσερις άντρες για να τον τραβήξουν από τον κύκλο καθώς μπήκε για να σώσει την κόρη του. Άλλες λαϊκές μέθοδοι βασίζονται στη χριστιανική πίστη για να λύσουν τα μάγια· ένα ραβδί από το δέντρο σουρβιά (πιστεύεται ότι είναι το ξύλο από το οποίο φτιάχτηκε ο σταυρός του Ιησού Χριστού) μπορεί να σπάσει την κατάρα ενώ και μια απλή χριστιανική φράση μπορεί να είναι αρκετή. Ένα κοινό όμως στοιχείο σε αυτές τις μεθόδους είναι ότι ο διασώστης πρέπει να περιμένει έναν χρόνο και μια μέρα από τη στιγμή που το θύμα μπήκε στο νεραιδόκυκλο για να τον σώσει, φυσικά άμα αυτός αντέξει.

Οι θνητοί που έχουν χορέψει με τις νεράιδες είναι σπάνια ασφαλείς αφού σωθούν από την κατάρα. Συχνά διαπιστώνουν ότι αυτό που βίωσαν ως μια σύντομη εμπειρία στο βασίλειο των ξωτικών είχε στη πραγματικότητα μεγαλύτερη διάρκεια στο θνητό βασίλειο, πιθανώς εβδομάδες ή και χρόνια. Το άτομο που διασώθηκε από τον νεραιδόκυκλο μπορεί να μην έχει καμία ανάμνηση της συνάντησής του με τα ξωτικά ή να έχει ένα άσχημο μετέπειτα τέλος. Για παράδειγμα, σε έναν θρύλο από το Mathavarn, ο Llanwrin Parish, ένας επιζώντας, καταρρέει όταν τρώει την πρώτη μπουκιά από το φαγητό του.

Μερικοί μύθοι θεωρούν ότι ο μόνος ασφαλής τρόπος για να ερευνήσει κανείς έναν νεραιδόκυκλο είναι να τρέξει γύρω του εννέα φορές. Αυτό δίνει τη δυνατότητα να ακούσει αυτός ο κάποιος τις νεράιδες να χορεύουν. Σύμφωνα με την παράδοση του Northumberland του 20ου αιώνα αυτό πρέπει να γίνει υπό το φως της πανσελήνου ενώ ο δρομέας πρέπει να τρέχει προς την κατεύθυνση του ήλιου γιατί αν πάει αριστερόστροφα επιτρέπει στις νεράιδες να τον μαγέψουν. Μια άλλη δεισιδαιμονία λέει ότι το να φορέσει κάποιος ανάποδα το καπέλο του μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στις νεράιδες και να τις αποτρέψει να τραβήξουν τον άνθρωπο στο κύκλο τους.

Αν και οι νεραιδόκυκλοι σχετίζονται με καταστροφή και κακοτυχία, ορισμένοι μύθοι αναφέρουν τους κύκλους των νεράιδων ως τόπους γονιμότητας και τύχης. Μια ουαλική λαϊκή πεποίθηση ισχυρίζεται ότι τα πρόβατα που τρώνε το γρασίδι ενός κύκλου νεράιδων θα έχουν περισσότερο γάλα και ότι οι καλλιέργειες που σπέρνονται σε ένα τέτοιο μέρος θα αποδειχθούν πιο άφθονες από εκείνες σε άλλες περιοχές. Μια ακόμα λαϊκή πεποίθηση ισχυρίζεται ότι ένα σπίτι χτισμένο σε έναν κύκλο νεράιδων θα φέρει ευημερία στους κατοίκους του.

Ο Ουαλός μελετητής John Rhys κατέγραψε μια ιστορία το 1901 για έναν άνθρωπο που υποτίθεται ότι έζησε στο Berwyn, πάνω από το Cwm Pennant, στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο άντρας κατέστρεψε μια φωλιά από κοράκια σε ένα δέντρο που περιβάλλονταν από έναν νεραιδόκυκλο. Ως ευγνωμοσύνη, οι νεράιδες του έδιναν μισό στέμμα κάθε μέρα, αλλά σταμάτησαν όταν είπε στον φίλο του τι είχε συμβεί. Παρόλα αυτά, οι περισσότερες ιστορίες για νεραιδόκυκλους αναφέρονται σε κατάρες και σε εκδικητικές νεράιδες.

Όπως είναι αναμενόμενο, νεραιδόκυκλους συναντάμε στα έργα ευρωπαίων συγγραφέων και καλλιτεχνών από τον 13ο αιώνα. Στο αρθουριανό ρομαντικό κείμενο Meraugis de Portlesguez ο Raoul de Houdenc περιγράφει μια σκηνή που προέρχεται σαφώς από τα παραμύθια της κελτικής παράδοσης. Ο χαρακτήρας του τίτλου, ο Meraugis, επισκέπτεται το Château des Caroles και βλέπει έναν κύκλο γυναικών και ενός ιππότη να χορεύει γύρω από ένα πεύκο στην αυλή του κάστρου. Ο Meraugis δεν μπορεί να καταπολεμήσει την έντονη επιθυμία του να συμμετάσχει, απελευθερώνοντας έτσι τον προηγούμενο ιππότη από το ξόρκι. Ο άντρας είναι ανίσχυρος να αφήσει το χορό οταν δέκα εβδομάδες αργότερα ένας άλλος ιππότης πέφτει στην ίδια παγίδα και τον απελευθερώνει.

Οι κύκλοι των νεράιδων παρουσιάζονται σε έργα πολλών ποιητών και συγγραφέων της ελισαβετιανής περιόδου. Ο Shakespeare αναφέρει στο έργο του A Midsummer Night's Dream:

«…By moonshine do the green sour ringlets make,

Whereof the ewe not bites, and you whose pastime

Is to make midnight mushrooms, that rejoice

To hear the solemn curfew…»

Ο Thomas Randolph, Άγγλος ποιητής, μιλά για νεραϊδόκυκλους στο ποίημά του Amyntas (1638) και ο Michael Drayton, ποιητής επίσης, περιγράφει έναν κύκλο νεράιδων στο ποίημά του Nymphidia: The Court of Fairy:

«…And in their courses make that round

In meadows and in marshes found,

Of them so called the Fairy Ground,

Of which they have the keeping…»

*The Fairy Ring (c1850), George Cruikshank*

Οι εικόνες των νεραϊδόκυκλων έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς στη βικτοριανή εποχή. Ο Thomas Hardy, ποιητής και νοβελίστας, χρησιμοποιεί έναν κύκλο νεράιδων ως σύμβολο της χαμένης αγάπης στη νουβέλα του The Mayor of Casterbridge (1886). Ο χαρακτήρας της νουβέλας, Michael Henchard, συναντάει έναν νεραιδόκυκλο και θυμάται ότι είδε για τελευταία φορά τη σύζυγό του Susan εκεί όταν την πούλησε σε έναν ναύτη σε κατάσταση μέθης. Οι βικτοριανοί ποιητές που αναφέρονται στους νεραιδόκυκλους στα έργα τους είναι πολλοί, συμπεριλαμβανομένων των Elizabeth Barrett Browning, Eliza Cook, Robert Stephen Hawker, Felicia Hemans, Gerald Massey και Alfred Tennyson.

Κύκλοι νεράιδων έχουν εμφανιστεί σε ευρωπαϊκά έργα τέχνης από τον 18ο αιώνα. Για παράδειγμα, ο William Blake ζωγράφισε τον πίνακα Oberon, Titania και Puck with Fairies Dancing, που απεικονίζει μια σκηνή από το A Midsummer Night's Dream του Shakespeare γύρω στο 1785, και ο Daniel Maclise ζωγράφισε τον πίνακα Faun and the Fairies γύρω στο 1834. Οι εικόνες των νεράιδων που χορεύουν σε κύκλους έγιναν αγαπημένο θέμα των ζωγράφων κατά τη βικτοριανή περίοδο. Από τη μία πλευρά, οι καλλιτέχνες ενδιαφερόταν πραγματικά για τον πολιτισμό που αντιπροσώπευαν τέτοιες εικόνες και από την άλλη οι νεράιδες απεικονίζονταν ως γοητευτικά γυμνά και ημίγυμνα όντα χωρίς να προσβάλλουν τα βικτοριανά ήθη. Παραδείγματα βικτοριανών έργων ζωγραφικής με νεραϊδόκυκλους είναι τα Come to These Yellow Sands (1842) του Richard Dadd και Reconciliation of Titania and Oberon (1847) του Joseph Noel Paton.

Τελειώνοντας, μπορούμε να πούμε πως αυτά τα τόσο σαγηνευτικά πλάσματα εξακολουθούν να εξάπτουν την φαντασία των ανθρώπων με τα καμώματά τους και να τους παρασέρνουν σε μονοπάτια γεμάτα μυστήριο. Αν ποτέ συναντήσετε νεραιδόκυκλο να είστε πολύ προσεκτικοί γιατί μπορεί νεράιδες να σας πλανέψουν και να σαλέψουν τα λογικά σας, εκτός κι αν είστε νεραϊδογέννητοι.

«…Νεράιδες περδικόστηθες στητές

και μαρμαροτραχήλες,

ανίσκιωτα κορμιά αδειανά,

διανέματα κι ανατριχίλες,

στις κομπωτές πλεξούδες των φορούν

νεραϊδογνέματα και πολυτρίχια

κι έχουνε κρίνους δάχτυλα

ροδόφυλλα για νύχια

και χρυσομέταξα μαλλιά…»

-Ιωάννης Γρυπάρης, Ο πραματευτής

Βιβλιογραφία και διαδικτυακές πηγές:

Froud Brain , Lee Alan, Νεράιδες, Εκδ. Φανταστικός Κόσμος, 2009