Γυναίκες συγγραφείς στο χώρο του Φανταστικού
Δε θυμάμαι την πρώτη ιστορία που άκουσα, αλλά είμαι σίγουρος ότι μου τη διηγήθηκε η μητέρα μου, ίσως πριν καν γεννηθώ. Είμαι πεπεισμένος για την αλήθεια αυτής της πρότασης, όπως επίσης για το γεγονός ότι δεν είμαι ο μοναδικός που πιστεύει σε αυτήν. Ο κόσμος της φανταστικής λογοτεχνίας μπορεί σήμερα να έχει να επιδείξει πολυάριθμα ονόματα αντρών συγγραφέων, όπως τον Tolkien ή τον G.R.R.Martin, αλλά η συνεισφορά των γυναικών συγγραφέων είναι εξίσου σημαντική. Το να προσπαθήσει κανείς να τις συγκεντρώσει σε ένα άρθρο, χωρίς να κινδυνέψει να το μετατρέψει σε μια μακροσκελή λίστα είναι κάτι αδύνατον, οπότε θα αγγίξουμε μονάχα επιγραμματικά τις πιο σημαντικές και το έργο τους.
Πηγαίνοντας πολύ πίσω στο παρελθόν, η Mary Shelley εκδίδει ανώνυμα τον Φρανκενστάιν ή Σύγχρονο Προμηθέα στο Λονδίνο, το 1818. Παρά την αρχικά διστακτική του αποδοχή, το βιβλίο γνωρίζει τεράστια αναγνώριση και αποτελεί σημαντικότατο έργο της φανταστικής, αλλά και της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Αν και οι σύγχρονοί της έκριναν τη Shelley, ο Φρανκενστάιν θίγει ευαίσθητα ηθικά ζητήματα σχετικά με την επιστήμη και την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Γίνεται η πρώτη γυναίκα συγγραφέας φαντασίας και επιστημονικής φαντασίας, ανοίγοντας το δρόμο για όσες θα ακολουθήσουν.
Το 1968 η Ursula Le Guin εκδίδει το Μάγο της Γαιοθάλασσας (A Wizard of Earthsea), ένα βιβλίο αγαπητό όσο και πασίγνωστο, στο οποίο ο Neil Gaiman αναφέρεται ως η «καλύτερη ιστορία αγοριού που πάει σε σχολείο για μάγους μέχρι σήμερα». Πράγματι, η γραφή της Le Guin ταξιδεύει τον αναγνώστη με μια ρυθμική προφορικότητα, όμοια με αυτή των επών και των παραμυθιών του παρελθόντος, κάνοντας όχι μόνο το ίδιο το βιβλίο, αλλά και όλη τη σειρά της Γαιοθάλασσας μια ιστορία μοναδική, και ακρογωνιαίο λίθο στο οικοδόμημα της φαντασίας.
Το 1976 η Patricia McKillip εκδίδει τη σειρά Ο άρχοντας των Γρίφων (Riddle Master), μεταφέροντας με έναν πρωτότυπο τρόπο την κελτική μυθολογία στην ιστορία της. «Ο Λευκός Δράκος» (The White Dragon) της Anne MacCaffrey γίνεται το 1978 ένα από τα πρώτα βιβλία φαντασίας που εμφανίζονται στη λίστα των best seller των New York Times και η σειρά που το ακολουθεί «Οι Δρακοκαβαλάρηδες του Περν» χαιρετίζεται σήμερα ως μια από τις πιο δημοφιλείς στο χώρο.
Η Margaret Astrid Lindholm Ogden, γνωστή στο χώρο της λογοτεχνίας του φανταστικού με το ψευδώνυμό της Robin Hobb, εκδίδει το 1995 τον Μαθητευόμενο Δολοφόνο (Assassin’s Apprentice). Οι σειρές της που ακολουθούν και εκτυλίσσονται στον ίδιο κόσμο χαρακτηρίζονται από πολύπλοκους χαρακτήρες και πολιτικές ίντριγκες παραπέμποντας στο μυθολογικό κύκλο του βασιλιά Αρθούρου.
Δύο χρόνια αργότερα, Ο Χάρυ Πόττερ και η Φιλοσοφική Λίθος της J.K. Rowling γίνεται μια από τις μεγαλύτερες εκδοτικές επιτυχίες όλων των εποχών, φέρνοντας τη φαντασία για άλλη μια φορά δυναμικά στο προσκήνιο. Τα βιβλία της Rowling μεγαλώνουν μια ολόκληρη γενιά και παραμένουν δημοφιλή μέχρι και σήμερα.
Τελευταία αναφορά, πριν όλος αυτός ο ποταμός ονομάτων γίνει δύσκολα διαχειρίσιμος, το 2004 το βιβλίο Ο Τζόναθαν Στρέιντζ, ο κύριος Νορέλ και ο Βασιλιάς των Κορακιών (Jonathan Strange & Mr. Norrell) της Susanna Clarke εξερευνεί μια εναλλακτική ιστορία της Αγγλίας του 19ου αιώνα, όπου η μαγεία υπάρχει, αλλά είναι αντικείμενο μελέτης ακαδημαϊκών.
Η Φαντασία ως είδος γραφής είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που χρονολογείται από την απαρχή της ύπαρξης του ανθρώπου. Η προσπάθεια εξήγησης του κόσμου, η μυθολογία και η εξερεύνηση του εαυτού είναι ζητήματα τα οποία ο άνθρωπος σε πρωταρχικό επίπεδο προσπάθησε να τα αντιμετωπίσει με την αφήγηση ιστοριών. Η διάδοση αυτών, σχετικών με την πραγματικότητα ή όχι και τόσο, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ίδια την επιβίωση του είδους μας. Οι ιστορίες μας μέχρι και σήμερα είναι το πουγκί με κέρματα που παίρνουμε από τις προηγούμενες γενιές και αφού το εμπλουτίσουμε, το δίνουμε στις επόμενες. Οι βάρδοι, οι αοιδοί, οι σκάλδοι και οι τροβαδούροι μπορεί να ήταν φαινομενικά υπεύθυνοι για αυτή την αναμετάδοση και ώσμωση της ανθρώπινης διάνοιας, αλλά σε ένα βαθύτερο και πιο πρωτόλειο επίπεδο η αφήγηση, οι ιστορίες και η αγάπη που νιώθουμε για αυτές είναι μια διαδικασία που ξεκινάει μαζί με τη γυναικεία παρουσία στις ζωές μας.
Τα παραμύθια στην πρώτη αγκαλιά που γνωρίζουμε εισάγονται σε εμάς με έναν ιδιαίτερο, μοναδικό και σχεδόν μυστικιστικό τρόπο, κάνοντάς μας να τα αναζητούμε στην καθημερινότητά μας όμοια με το πώς χρειαζόμαστε τροφή. Οι γυναίκες στο χώρο της λογοτεχνίας του Φανταστικού δεν είναι απλώς συγγραφείς, αλλά οι πρωταρχικές αφηγήτριες και οι μυητές στο κόσμο των ιστοριών. Είναι πολλές φορές οι φορείς της ανώνυμης παράδοσης και η πηγή στην οποία στρεφόμαστε στην παιδική ηλικία για να ξεδιψάσουμε με ιστορίες από άλλους κόσμους.
Πέρα, όμως, από τη μητέρα, η γυναίκα ως αφηγήτρια ενσαρκώνει και άλλους ρόλους εξίσου σημαντικούς. Μέχρι και πρόσφατα οι γυναίκες είναι οι συντηρητές των κοινωνιών σε εποχές πολέμου. Οι ιστορίες από περιόδους όπου άντρες χάνουν τις ζωές τους στη μάχη πολλές φορές συντηρούνται και φτάνουν σε εμάς, μέσα από μια άλλη οπτική, μέσω των γυναικών που μένουν πίσω. Φυσικά, δεν είναι και λίγα τα παραδείγματα γυναικών που αψηφούν τα πρότυπα της εποχής τους, δίνοντας τροφή σε αναρίθμητες αφηγήσεις και δημιουργώντας ταυτόχρονα τις δικές τους.
Εξερευνώντας τη γραφή και τα βιβλία των γυναικών συγγραφέων της λογοτεχνίας του Φανταστικού, ανακαλύπτουμε αυτήν ακριβώς τη μοναδική ποιότητα. Αξιοποιώντας αφηγηματικές μορφές με τρόπο ξεχωριστό και εκφράζοντας τη δική τους ιδιαίτερη οπτική γωνία στο έργο όλων των προαναφερθέντων, όπως και πολλών άλλων, βρίσκει κανείς μια ιδιαίτερη ευαισθησία που συνδυάζεται με μια σκληρότητα πραγματιστική. Οι χαρακτήρες εμφανίζονται και εξετάζονται με τρυφερότητα και ρομαντισμό τη μία στιγμή, μόνο και μόνο για να παρουσιαστούν την επόμενη υπό ένα σκληρό και πραγματιστικό πρίσμα.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το βιβλίο της Ursula Le Guin, Τεχανού (Tehanu, 1990). Σε αντίθεση με όλο το έπος της Γαιοθάλασσας, εδώ η ιστορία εκτυλίσσεται σε μια μικρή τοπική κοινωνία, όπου η πρωταγωνίστρια Τενάρ, έχει να αντιμετωπίσει όχι μόνο τον ίδιο της τον περίγυρο, καθώς ο ρόλος της μέσα στο κοινωνικό σύνολο μεταβάλλεται, αλλά ταυτόχρονα και να στηρίξει τον αποδυναμωμένο πρωταγωνιστή των προηγούμενων βιβλίων, Γκεντ. Η ευαισθησία και η σκληρότητα εναλλάσσονται συνεχώς με έναν τρόπο μοναδικό, όπου τα αισθήματα των πρωταγωνιστών είναι κυρίαρχα, κάποιες φορές περισσότερο και από την πλοκή. Παρόμοια αντιμετωπίζει και η Patricia McKillip τους χαρακτήρες και τον κόσμο της στον Άρχοντα των γρίφων.
Εδώ οφείλει να σημειωθεί ότι το έργο των γυναικών συγγραφέων είχε να αντιμετωπίσει για πολλά χρόνια τη σφοδρότατη κριτική ενός κατά τα άλλα ανδροκρατούμενου χώρου. Η Shelley κρίθηκε αυστηρά ως φτηνή μιμήτρια του πατέρα της και το έργο της άργησε να αναγνωριστεί λόγω του φύλου της. Ωστόσο, παρά τις κριτικές των συγχρόνων, είτε θετικές είτε αρνητικές, οι ιστορίες πολλών γυναικών συγγραφέων φαίνεται σιγά σιγά να καταφέρνουν να ξεπερνάνε τη μία και μοναδική διαδικασία που διακρίνει ένα κείμενο φαντασίας ως μια ισχυρή και σημαντική αφήγηση, τη δοκιμασία του χρόνου.
Σήμερα η Γαιοθάλασσα στέκεται σε παράλληλο βήμα με τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών και αναγνωρίζεται απανταχού στον κόσμο του Φανταστικού. Πολλά από τα έργα γυναικών συγγραφέων έχουν μεταφερθεί στη μικρή και στη μεγάλη οθόνη με τεράστια αποδοχή από το κοινό, το οποίο δε σχετίζεται πάντα με τη λογοτεχνία ή το χώρο του Φανταστικού.
Αν, όμως, θέλουμε να βγάλουμε ένα συμπέρασμα από τα παραπάνω, αυτό είναι το εξής: Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, ο ρόλος της λογοτεχνίας του Φανταστικού είναι συγκεκριμένος. Είναι να πει ιστορίες. Ιστορίες από όλους για όλους. Με την πάροδο των αιώνων το όνομα ξεχνιέται, αλλά η ιστορία μένει. Ανοίγοντας τα αυτιά μας και το μυαλό μας σε κάθε φωνή που θέλει να μας αφηγηθεί κάτι, παίρνουμε και ένα ψήγμα από τον πλούτο που έχει να μας προσφέρει. Το να ακούμε ιστορίες αποκλειστικά από λίγους και συγκεκριμένους, δε μας αφήνει παρά φτωχότερους στο τέλος.
Ακούγοντας και ενθαρρύνοντας κάθε φωνή στο χώρου της λογοτεχνίας γινόμαστε πιο πλήρεις και μεταφέρουμε αφηγήσεις άξιες να συνεχιστούν στους επόμενους.
Cover art by Nikos Gaitanopoulos
Guest Post
Ο Νίκος Γαϊτανόπουλος είναι εικονογράφος και ζει και εργάζεται στην Αθήνα.